CHURCH HISTORY-A ZIRTIRNA DIK LO/ KALSUAL (HERESY) ANGA NGAIH,KOHHRAN-IN A HNAWLTE
1. MARCIONA
Marciona hi AD 150 hmalam khan Ponto ram atangin Rome ah a lo kal a, amah hi Asia Minor-a Pontus khaw Bishop fapa a ni a, Gnostic zirtirna rawn tilartu a ni bawk. Marciona chuan- Thuthlung Hlui Pathian kha Pathian chungnungber a ni lova, pathia tenau, Israelte chauh vulh liana, hnam dangte ti chimit thak duh khawpa hmangaihna nei lo ah a ngai a, “Isua pa pawh a ni hrep lo ve, Pathian dik zawk chu Isua Krista hian a rawn puang chiang ta a ni, chu chu Tirhkoh Paula zirtirna hi a ni,” a ti hial a ni.
Hei vang hian Marciona hian Thuthlung Hlui bute hi a pumpuiin a hnawl vek a, Kristiante thuziak ho zingah pawh Juda rim nam deuh nia a ngaih chu hnawlin Chanchin Tha Luka ziak chauh a pawm a. Paula hi Jentailte tirhkoh a nih avangin a ngaisang hle thung a, chuvangin a lehkhathawn pawh 10 lai thlang chhuakin Pathian Thu-ah a pawm a ni. Heng a lehkhabu thlan chhuahte hi Marcionite Canon tiin an sawi thin a ni.
Marciona chetdan hian Kohhran hruaitute a nghawng na hle a, Polycarpa phei chuan “Setana fa U ber” tiin a sawi nghe nghe a, Kohhran atanga hnawh chhuah a ni zui ta bawk. Marciona hi zirtirna diklo vuantu ni mahse amah atanga thil hriat theih hlu tak chu- a hun lai (140-150 AD) vel khan Chanchin Tha bute leh Paula lehkhathawnte hi a lar hle tawh a, Pathian thu anga hman a ni tawh- tih hi a ni. A chetdan hian Kohhran chu Pathian thua pawm chin tur te thliar fel tur a nawrna a hring chhuak a. Bishop tam takin an buaipui nghal a, khawmpuia sawifiah turin rawtna a chhuak ta a ni.
2. EBIONISM:
Rinna kawnga kal sualna hmasa pawl anga hnawl an ni a, kum zabi pahnihnaah a lar tawh viau. Palestine atanga rawn thang lian chho a ni.
THURIN/ZIRTIRNA:
Chhandamna chang tur chuan dan zawm chhoh zel a pawimawh tiin an zirtir a, chu chu ‘thil tih hmanga chhandamna hlawh chhuah tum’ tiin Kohhran pate’n an puh a, kal sualah an ngai ta a ni.
Hemi zuitu thenkhatte chuan Krista Pathianna hi an pawm lova, Thlarau Thianghlimin Mari a paitir te leh a tuarna hnathawh (afficacy) an pawm lo a ni. Isua kha mihring dik tak a ni. Isua tih leh Krista tih hi thliar hran tur a ni.
Heng mite hian Paula Apostol a nihna leh a lehkhathawnte hi an pawm lova, serhtan lohte zinga Apostol anga inlantir tumah Paula hi an puh a ni. Dan an dah sang a, serhtan leh Sabbath zawm hi an phut tlat bawk. Kum zabi 5-na velah khan an lo ral ta a ni.
3. GNOSTICISM:
Tirhkoh Paula hun lai atanga intan a ni a, hun rei tak hnuah a lo lar chhuak ta a ni. Judaism, Christianity, Greek philosophy leh khawchhak lam thlarau lam finna (mysticism) la kawpin ngaihdan thar an siam chhuak a, finna lam hi an ngaipawimawh ber a ni.
ZIRTIRNA/THURIN:
Gnosticism tih hi greek tawng atanga lak a ni a ‘hriatna, Pathian tha hriat theihna’ tih a ni. An thupui ber hi hriatna tih a nih avangin miffing leh mi awmthei, mitha te tan bika ngaih theih a ni.
An ngaihtuah a, hriatna chungchuang bik neiah an inngai a ni. Kohhran member satliahte chuan rinna leh thil tha tih avangin chhandamna an chang thei a, mihring nawlpuite erawh chuan thlarau chhandamna hi an chang phak lo. Krista mo nihna thurukte, baptismal eh Kohhran serh leh sang thuruk inthupa luhna tur chuan Gnostic tak tak leh Kohhran member nia Pathian hriatna a ngai a ni.
Taksa/tisa ngaihnep hi chhandamna channa kawng awm chhun a ni a, chuvangin mahni taksa sawisak hrep te, hrek retheih te pawh a tha an ti. Thenkhatte erawh chuan tisa chak zawng apiang tih mai hi tisa tihchhiatna tha berah an ngai a, serh leh sang an nei lo thung.
Thih hunah thlarau chu a tanna atangin a zalen ang a, PLEROMA (thlarau khawvel) ah a kir le hang an ti a ni.
Thil (matter) hmuh theih leh khawih theih reng reng hi sual a ni a, thlarau chauh a tha a ni an ti.
Hetiang a nih avang hian, Engvangin nge Pathian tha chuan khawvel sual a siam theih? Tih chu an harsatna a lo nit a a. An chhanna chu- “Thil eng emaw, khawilai atangin emaw lo chhuak a awm a ni. Pathian atangin thil lo chhuak eng emaw, sual tipungtu a awm a ni. Chutiang lo chhuak reng reng tawpah chuan Mihring leh Khawvel siamtu Pathian sual, thuthlung hluia Jehova kha a lo luang chhuak ta a ni" an ti.
Pathian tha chuan dinhmun chau taka awm mihringte chu a khawngaih hle a, amah atanga lo chhuak ropui ber Krista chu a lal ram atangin eng tirhkoh ni turin a rawn tir chhuak a. Thima thu mihringte en turin Krista chu a lo kal ta a ni an ti.
Gnosticism zirtirna hian daih rei lem lo mahsela, Kohhranin thurin duan chhuah nan a hman phah thung a ni.
4. MONTANISM:
Phrugia, Asia Minor a awm MONTANUS-A zirtirna a ni.
THURIN/ZIRTIRNA:
Khawvel tawp a hnai tawh a, thil zawng zawng tawpna buatsaihna atan amah Montanus-a chuan Thlarau Thianghlim hun a rawn thlen a ni. Chu Thlarau Thianghlim chuan amah Montanus-a kal tlangin thu a sawi a, amah chu thil puan chhuahna a ni, a ti a.
A zuitute pawhin Thlarau thilpek an uar em em a, chubakah mahni inhrekna- chaw nghei te, nupui pasal inneih lohte, mahni inthununna te an ngai pawimawh a, hei hi khawvel tawp mai tura an hriat vang a ni.
Khawvelin Kohhran hi ‘a thi’ niin an sawi thin a, chu zirtirna erawh an tawng/dodal em em thung a, mahse an extreme lutukna avang hian Kohhran atanga dodal an hlawh ve leh thung a nih chu.
Kohhranin he zirtina a hnawl nachhan ber chu thil lo thleng tur hrilhlawkna lam hmanruaah Thlarau Thianghlim thilpek an chawi vawng lutuk a, hei vang hi a ni. Kohhran chuan, Bible hrilhlawkna chu a tawp tawh a, thlarau thilpek danglam bik a awm tawh chuang lo, an ti thung a ni.
5. NOVATIANISM:
Novatia hi Rome-ah AD 251-253 khan Bishop a ni a, trinity thurin humhimtu an ni. Mahse tihduhdahna hun lai khan, an rinna phatsan lai lawk a, a hnua Kohhrana lo lut lehte Kohhranin a lo tihdanah an lungawi lova, chutiang mite lo pawm leh turin Kohhranin thuneihna a nei lo, an ti a. Kohhran member nihna chu a thianghlim a, a fim tur a ni, tiin an inzirtir a, Montana zirtirna pawh an dodal nasa hle a ni.
Kohhran dan zawm kim tawhten thil an tihsual hnua Kohhranin ngaihdam leh theihna thuneihna a neih hi a dodal a ni. Hei vang hian Kohhran atanga hnawh chhuah a ni.
Hetih lai hian Kohhran hian thuneihna tawp nei niin a inhria a, Bishop te chu chung lam atanga pawmpui niah ngaiin, an thu pawm duh lotute chu rinna dik pensan tuah an puh thin a ni.
Kum zabi 3-naah a rawn in tan a, hemi zirtirna pawmtute hi kum zabi 4-na tawp lamah khan Kohhranin kalsual-ah a puang a, kum zabi 6-na thlengin Kohhran a tiphel a ni.
6. SABELLIANISM/ MODALISTIC MONARCHIANISM/ MODAL MONARCHISM/ MODALISM:
Kum zabi 3-naa lo chhuak bawk a ni a, thurin lama kalsual pawl anga ngaih an ni. An buaina ber chu Pathian bul leh trinity chungchang hi a ni.
AN ZIRTIRNA/THURIN
Unitarians ang deuhvin, an zinga thenkhat chuan PA chauh hian mi nihna (Personality) diktak a nei a, LOGOS leh Thlarau Thianghllim te hi chu, Mi ni lovin, Pathian bul zia chauh (impersonal attributes) an ni a ti.
Unitarianism nen a danglamna thung chu, Unitarian hovin Krista chu mihring pangngai maia an pawm laiin Modalism/sabelianism thung hi chuan Krista kha Pathian famkim angah an pawm thung a ni.
Tichuan, Pathian thiltihtheihna chu mihring Isua-ah a lo thleng a, zawi zawiin a mihrinna chu Pathiannaah a lo lut ta a ni. Amaherawh chu, a nihna takah chuan Isua leh Pathian hi minung hrang anga ngaih tur a ni lo, minung hrang an ni lo, an ti.
He pawl pawm dan hi a hnuah Sabellius-a hming chawiin SABELLIANISM tih te, NOETIANISM tih te-a hriat an ni, chu chu an hruaitu pahnihte hming chawia phuah a ni.
Monarchian ho hian Pathiana mi pathum chung chang hi an ngaihtuahin an hrilhfiah nasa hle a, amaherawh chu hnial kalhtute (polemicist) hovin an beih let hrep avangin Unitarian angin an rawn chawr chhuak thar leh a ni. UNITARIANISM hian Pathian pakhat chauh awmin, Isua Krista leh Thlarau Thianghlim Pathianna an pawm lo a ni.
Heti hian khaikhawm mai ila:
a) Pathian chu minung pakhat, awm chin nei leh nih dan hrang hranga inlar.
b) Pathian hi bul khata mi pathum awm a ni lo; mipakhat, hmun hran hrana nihdan hrang hranga inlar a ni. PA, FAPA leh THLARAU THIANGHLIM angin a inlantir mai a ni.
c) Isua hi ‘Krista’ angin thliar hran tur a ni a; Isua chu mihring mai a ni. Thil pathum inpumkhat- Hmangaihnate, finna te, thiltih te hi mi pathum ni lovin mi pakhata thil awmte an ni.
7. MANICHENISM:
Manichenism hi Gnostic ho anga ngaih an ni a, a hmu chhuaktu chu Suro-Persian mi Mari (216-276 AD) a ni.
He zirtirna hi Babulon chhim lam atanga intanin Persia, India, China, Aigupta, N.Africa leh Italy ahte a darh a, Turkey ah phei chuan ram pum sakhua anga pawm a ni. A rawn lar hluai a, a zuih ral leh vat thung.
AN ZIRTIRNA/THURIN:
Gnosticism ang bawkin Maneichism hian thim lalram leh eng lalram indona chuan thim leh eng inpawlh a hring chhuak a, chutah chuan eng lalram chuan tihthianghlim hna a thawk a,. Krista chu khawvela a lo kal khan chu hna chu a rawn thawk a, thim lalram chu paihthla turin hna a thawk a ni an ti.
He pawlah hian chi hnih an awm a, pawl khatna chu ELECT (thlante) an ti a, hengho chauh hian Baptisma changin Lalpa zanriah an kil thei a, serh leh sang khawihtu an ni.
Pawl hnihna chu Auditors an ti a, Elect ho mamawh phuhruksaktu an ni.
Elect ho chu nun dan thianghlima nung, invawng uluk em em, insum thei leh mite ngaihsan an ni a, Kohhranah pawh invawng thianghlim turin an zirtir thin a ni. Anmahni hi Pathian leh mihring inkara palai hnathawktu angah an inngai a, hei vang hian Pathian thiltihtheihna danglam bik kawltu angah an inngai a ni.
8. ARIANISM:
AD 318 vel khan Arius-a, Alexandria Upa chuan Pathiana mi 3 (trinity) hi pawm harsa a ti a. Krista chu Pa atanga lo chhuak, awm loh lai hun nei, Pa thil siam pakhat a ni, tiin a sawi a. Athanasius an a lo chhang let a, Krista leh Pa chu pumkhat an ni a, Krista (fapa) chu chatuan mi a ni. Thil siam mai a nih chuan amaha rinna nghah chuan chhandamna min thlen thei loving, a ti thung a.
Inhnialna a sosang zel a, AD 321-a Alexandria council-ah khan thu an la rel fel thei lova, Arian-a hian khawchhak lam kohhran hruaitu dangte a hmin nual a vang hian thu a vung chho hle a. A tawpah Constantine-a chuan remna siam tulin a hria a, Nicea council hmasa kha a ko ta a, chutah chuan bishop 300 vel leh hruaitu tenau deuh an kal a, a tawpah palai tam zawk leh Constantine-a te chuan Athanasius-a tanna lam chu pawmin Nicean thurin (creed) chu an duang chhuak ta a.
“Krista leh Pa chu pumkhat leh nihna thuhmun an ni” tiin.
Krista chu siam ni lovin, a hrina hrin a ni a, Pathian tak (Very God of Very God) a ni, an ti.
He first Nicean council a tel tur hian Constantine-a hian bishop 1800 (khawchhak lama mi 1000 leh khawthlang lama mi 800) zet a sawm a, mahse 300 chuang awrh an tel ta a ni.
Thil mak ve deuh chu, hemi hnu hian Athanasius-a pawlte buaina chu a intan chho dawn chauh a lo ni a, Emperor Constantine-a chuan vawi 5 ngawt mai Athanasius-a chu a chawlhtir (suspend) a, Arius-a a tung nung thung a, hun a lo kal zel a, a tawpah Athanasius-a pawl te chu ram pumah an lo ding chang leh ta a ni.
ZIRTIRNA/THURIN
a) Isua hian awm chin (bul) a nei, Pathian fapa, a siama siam a ni. Isua hi midangte aia a Pathianna tur a awm bik lo. Leia lo piang Isua kha mihring mai a ni.. Pathian chu a thi thei lova, chuvangin Isua hi mihring diktak a ni. (Hei hi Gnostic ho pawhin an pawm dan a ni.)
b) Isua kha a ma sual thawi nan a thi a. Krista nihnaah khan Pathianna chungchuang a lang lo. (Nestorianism ho pawhin hei hi an pawm)
c) Isua hi chhandamtu a ni a, chhandamtu Pathian erawh a ni lo. Pathianin mihring nihna a nei thei lo. Chuvangin Isua hi Pathian a ni thei lo. (Ebionism, Nestorianism te pawm dan).
d) Thlarau Thianghlim hi thil siam ve tho Krista-in a siam leh chhawn a ni.
9. MACHEDONIANISM:
Hei hi Constantinople bishop vawi 2 lo ni tawh Macedonius-a tih chhuah a ni.
A hming dangah Pneumatomachian heresy vuah a ni a, kum zabi-4-naa zirtirna dik lova ngaih a ni. He zirtirna hian Thlarau Thianghlim hi minung nihna leh Pathian nihnaah a pawm lova, Thlarau Thianghlim chu Krista siam niin, Pa leh Fapa aiin a ropui lo zawk, an ti a ni.
Hemi zirtirna zuitute hi Macedonians an ti a, a hming dangah pneumatomachians an ti bawk a, chu mi awmzia chu ‘spirit fighters’ (Thlarau dotute) tihna a ni.
He zirtirna hi AD 381-a Constantinople khawmpuiah khan ngaihtuah nawn a ni a, Thlarau Thianghlim hi Pa anga biak leh chawimawi tur a ni, Pathian inpuan chhuahna hmanrua niin, Amah chu Pa atanga lo chhuak a ni, tih thu an rel.
He zirtirna hi EmperorTheodosius-I khan a tih tawpsak ta a ni.
10. NESTORIANISM:
Costantinople Bishop Nestorius-an Krista Pathianna leh mihrinna chu thliar hrangin, ‘Krista’n a mihrinnaa a tuarna chu Pathianin a hriatpui lo ve’ a ti a.
Hei hi Kohhran chuan a ngaihtuah nghal a, Cyril-a chuan hei hi chhang letin, Nestorius-a thusawi hi lo dik ta sela, mihring tuarnate mai mai chuan misualte chu a chhandam thei tihna a ni ang a, mahse mihring mai chuan chhandamna chu a thawk chhuak thei si lo, tiin.
He zirtirna avang hian AD 431 khan Ephesi inkhawmpui (Council of Ephesus) chu Emperor Theodosius II hovin koh a lo ni leh ta a. Palai bishop 200-250 vel an kal khawm a, (Pope aiawhte hi an rawn thleng tlai a ni).
He council tir lamah hian Nestorius-a leh a hote an rawn tlai a, an rawn thlen hma chuan Nestorius-a zirtirnate chu an lo hnawl fel der tawh a. Anni an lo thlen ve chuan khawmpui dang an rawn buatsaih veleh thung a. Nimahsela Emperor Theodosius-a chuan Nestorius-a zirtirna chu a pawmsak duh ta chuang lova, an hnawl hlen ta a ni. He council a Nestorius-a kal suala puh hmasa bertu chu layman Eusebius-a a ni a, a hnuah bishop a ni leh ta nghe nghe. Nestorius-a khingpui langsar ber erawh chu Alexandria bishop Cyril hi a ni.
Mahse Ephesi council a zawh hnu thleng hian mi tam tak chu an lungawi thei chuang lo, a chhan chu heta palai kalte hi mithiam tak tak an nih lem loh vang a ni a. Chubakah, thil buaithlak taka wm chu-
Cyrila thih hnu kum 2 velah Costantinople bula monastery-a puithiam, Eutuka (Eutyches) chuan Krista mihrinna leh Pathianna chungchang a sawi fiahnaah, ‘Krista kha mihringa a lo chan hnu khan, amaha nihna pahnihte (two natures) chu lo inzawmin pakhatah a lo chang a, tichuan, mize pahnih ni thin chu a la bota a ni’ a ti a. Hei hian inhnialna a tisosang thar leh ta a.
Engkim hriatna hi Pathian chauhvin a nei a, Krista lo piang kha chu hriatna leh finnaah a lo thanglian zela, Pathian leh mihring duhsakin a awm a (Lk.5:52). Krista hi khawiah pawh, taksa khan awm thei ni se (omnipresent), engatinge van atangin a vawi hnih nan a lo kal leh kher ang?
He thu vang hian AD 451 khan Chalcedon council an koh leh phah ta a, chutah chuan Krista chu Pathian tak a ni a, mihring tak pawh a ni. Ama nihna pahnih (two natures) te chu mi pakhatah infinin danglam lo leh buai lo, inthen hrang lovin an awm a ni , tih chu an rel leh a, duh ang chuan an la zial fel thei chiah lova, AD 533-a Constantinople council vawi 2-naah khan Chalcedon thurin an lo siam tawh chu pawmin Eutuka ngaihdan tlem lain an tidanglam hret bawk.
He council atang hian ngaihdan hrang a chhuak leh pek a, chu chu- ‘Kristaah chuan duhthlanna pakhat chauh a awm’ tih hi a ni. Chuti ni suh sela, mihring duhthlanna chuan sual lam a awn si a, Krista pawh khan thil a tisual ngei tur a ni, an ti. Hei vang hian Constantinople council vawi-3-na chu AD680 khan an ko leh pek a, Chalcedon council thurel kha an pawm nawn leh bakah, Krista khan duhthlanna (will) pahnih-Pathian lam leh mihring lam- a nei a, a mihring lam duhthlanna chu a Pathian lam duhthlanna thununin a awm, tih chu an belh ta a ni.
11. PELAGIANISM:
Hei hi British puithiam Pelagius-a, a hnua N.Africa-a pem ta zirtirna a ni a, Carthage khuaa a lo kalin heti hian a sawi a, ‘Adama sualna khan amah chauh a nghawng a, Adama tluk hmaa dinhmun chiah kha mihring lo piangte dinhmun pawh a ni zel’ a ti a.
A ngaihdan chuan sual bul (original sin) a awm chuang lova, mihring duhthlanna chu sual nen inkaihhnawihin, Adama sualna chu mihring chuan a zui ve zel mai a ni. Chuvangin Chanchin Tha emaw, dan emaw tel lo pawhin miin chhandamna a chang thei, thenkhatin dan awm hmain chhandamna an lo chang tawh a, Chanchin Tha hi chu tlai khawhnua lo awm ve chauh a ni, a ti a.
Augustine-a’n a lo hnial nghal a, mihringte hi hlawm khawmin, Adama-ah chuan mi zawng zawngin thil an tisual a ni, tih hi a ringnghet tlat a. Mihring chuan misual a nih avangin thil sual a ti a, a chhe lailet der a, chhandamna hmu turin thil tha tihtheihna a nei lo. Chuvangin Pathian chuan mihringin chhandamna a chan theih nan khawngaihna a lantir a ni. Thenkhat chu chhandamna hmu turin Pathianin a thlang (elect) a, thenkhat erawh chu thlan loh tura ruat lawk sa a nei a ni. A bul atanga a tawp khawk thlengin chhandamna chu Pathian ta a ni a, a thawh chhuah a ni’ tiin.
Pelagius-a zirtirna chu AD 412-ah Carthage khawmpuiin a hnawl nghal a, AD 416-ah Pope Innocent-I chuan a hnawl leh a, AD 418-ah Africa Kohhran khawmpuiin a hnawl leh bawk a. A tawpna atan AD 431-ah Ephesi khawmpui khan a hnawl leh ta cheu a ni.
Heng bakah hian Monophysitism te, Anthromorphism zirtina te hi hnawl an lo ni tawh bawk a, heng zirtirnate hian “Isua taksa chu a thi a, hei hi eng teh ual mah a ni lo, a thianghlimna leh a Pathianna lam kha a pawimawh ber zawk, tih te, Thlana an phum tak taksa kha thihna ata kaihthawh taksa kha a ni lo, a thawhleh hnuah khan chunglam nihna pakhat a chang chauh a ni, tih te a ni.
Khawmpui lian vawi 6 an neih hun chhung, AD 325- AD 681 inkar hi Kohhrana ‘hun khirh ber lai’ tiin an sawi thin a ni.
(Hengte hi a lar zual deuhte an ni a, a tlangpui a sawi thuak thuakna a ni e. Source- Wikipedia & Church History-Darchhawna)
No comments:
Post a Comment