Wednesday, 12 September 2018

LALPA TAWNGTAINA - Revd Chuauțhuama


LALPA TAWNGTAINA
- Revd Chuauțhuama

Lalpa Tawngtaina hi Mizo tawng ziaka dah hmuh mai tùr a awm lo a. Chuvàngin kum 2001-ah khán Synod Secretary (Revd Chuauthuama) chuan Synod Officers Meeting-ah Kohhran Thurin leh Lalpa Tawngtaina te hi folder-a siama copy tam tak chhut rawt a ni a; OM thu tlûkna angin he thu hi SEC-ah thlen a ni (OM 23/2001:8, dated 29.9.2001). SEC 182:38-ah chuan ngaihtuah a ni a, OM-in lo buatsaih tùrin tih a ni. Synod Officers Meeting chuan a buatsaih tùrin Rev. Dr. Zaihmingthanga (Exe. Secretary) leh Revd Chuauthuama Secretary Sr. chu a ruat a.

Folder-a siam dâwn hian Thurin 10 hi chu khawih tel chi a ni lo a. Lalpa Tawngtaina erawh chu sawi dàn hrang hrang a awm avàngin a dik thei ber awm chhui a ni a. Mizo tawnga sawi dàn ziak chhuah hmuh tùr a awm mai si lo. Rev. Dr. Zaihmingthanga leh Revd Chuauthuama chuan Grik tawnga ziak dàn te pawh an en a. An buatsaih zawh chuan OM-ah kan thlen a; OM chuan copy 100,000 chhut tùrin a ti a (OM 27/2001:20, dated 27.11.2001). Hemi lo bawhzui tùr hian Synod Secretary-in Executive Secretary i/c Information & Publicity kutah work order pein a dah leh chhãwng a. Chutih laia Lalpa Tawngtaina chhut dàn tùr ruahman chu hetiang hi a ni:–

Kan Pa, vana mi,
I hming zahawm rawh se,
I ram lo thleng rawh se,
I duh zawng vana an tih angin,
Leia min ti rawh se,
Ni tin kan ei khawpin chaw min pe ang che,
Kan chunga thil tisualtute kan ngaihdam angin,
Nang pawhin kan thil tihsual ngaidam ang che,
Sual tura thlemnaah min hruai lut suh ang che,
Mi sual lakah chuan min chhandam zawk ang che,
Ram te, thiltihtheihna te, ropui te,
Chatuana i ta a ni si a.

Lalpa Tawngtaina tàwpa doxology hi a tîra mi a ni lo a. Isua zirtîr dàn Matthaia leh Luka ziakah pawh a tel lo. Doxology hi hmànlai thu ziak hlui ‘Didakhe’ atanga lák chhàwn a ni a; mahse Didakhe-ah chuan, ‘Ram te’ tih hi a tel lo thung. Doxology telna chu Latin Bible Hlui Vetus Latina-ah a ni a; chutah pawh chuan copy 2-ah chauh a tel a. Vetus Latina hi kum AD 200-380 vêla mi a ni. Tûna doxology awm ang hi Tertullian-a (c. AD 160–225) phuah rem niin an sawi a; mahse kei chuan Tertullian-a siam rem a ni tih hi ka hmu zo rih lo.

Tûna kan hman lai hi “Ram te, thiltihtheihna te, ropui te chatuana i ta a ni si a” tih a ni.Ram te tih hi ‘lalram sawina ‘kingdom’ tih a ni a. Dik taka chuan ‘ram te’ tih ringawt hi chu a chiang lutuk bîk lo. A tàwp lam ‘chatuana’ tih hi tûn hma deuh kha chuan sawi dàn hrang pathum a awm a. Mi thenkhatin ‘Chatuan i ta a ni si a” an ti thin a. Mi thenkhatin “Chatuanin i ta a ni si a” an ti thung a. Mi tam takin ‘Chatuana i ta a ni si a” an ti bawk. A hun rei zâwng thu sawina a nih avàngin ‘Chatuan i ta a ni si a” tih hi chu a dik lo a. ‘Chatuanin’ tih leh ‘Chatuana’ tih erawh chu rei zâwng sawina ve ve a ni a. Chuvàngin kum 2001-a SEC thua Kohhran Thurin 10 leh Lalpa Tawngtaina folder-a siam a nih khán ‘Chatuana’ tih hi hman a ni ta a.

‘Ropui te’ tih tak hi inhnialna lai pakhat chu a ni thin a. Mi tam takin tûn hma atangin ‘ropuina te’ tiin an sawi thin a. Amaherawhchu, kan mi hmasaten an hrilh fiah dànah chuan ‘ropuina’ tih tùr ni loin ‘ropui’ tih tùr an ti thin a. A lam dànah pawh ‘a ropuizia chu’ tiha ‘ropui’ ang hian lam tùr; ‘a ropui mang e’ tiha ‘ropui’ ang ni loin. Kan naupan laiin chanchinbu lamah vawi hnih vawi thum lai a ni ang, ‘ropui’ tih chungchângah zawhna a awm tawh thin a. Chutih lai atanga an chhànna chu ‘ropuina’ ti loin ‘ropui’ tih tùr an ti thin.

Rev. Dr. R. Chhuanliana (L) khán MTh (NT) a pass hnu lawkah Lalpa Tawngtaina zirna lehkhabu ‘Heti hian tawngtai rawh u’ tih a ziak a. Ani chuan ‘ropuina’ tih tùrah a ngai a. He thu hi Rev. Zairema pawh a sawipui a. Rev. Zairema erawh chuan ‘ropuina’ tih tùr ni loin ‘ropui’ tih tùr tiin a lo hrilh a. An thu a inhmu lo deuh a ni nang, Rev. Zairema chuan fiamthu ti takin, “In thlák duh leh kan thih hnûah in la thlák dâwn nia” a ti a ni àwm e. Rev. Zairema chuan ‘ropui’ tih hi noun a ni a; Pathian zepui zînga pakhat a ni. Ropuina tih erawh chu noun-ah pawh abstract noun a ni a. Pathian ropuina chu kawng hrang hrangin lantîr a ni a; a thilsiamah te a ropuina a lo lang a. Ropuina chu Pathian nihna sawi fiahna a ni a; ropui erawh chu a zepui zînga pakhat, chatuana amaha awm tlat a ni a ti.

Grik tawnga Lalpa Tawngtaina ziak kan en chuan ‘ropui’ tih hi ‘doxa’ tih a ni a. Bible hmun tam takah English-a ‘glory’ (Gr. doxa) hi ‘ropuina’ ti-a lehlin a ni a; hetianga an lehlin chhan ber chu glory mal din ni loin ‘glory of...’ tih a nih vàng a ni (Entîrna–glory of the LORD, glory of God, glory of Jacob, glory of Kedar, glory of thy name, the glory of Lebanon, etc). Hetianga ‘of’-in a zui loh leh a hma lamah qualifyer a awm thin a (Entîrna– his glory, my glory, your glory, etc). Lalpa Tawngtainaah erawh chuan ‘glory’ hi mal din a ni a, ‘of’-in a zui lo a, a hma lamah qualifier a awm bawk hek lo. Thuthlung Hluiah chuan Hebrai thumal – kevôd chu ‘glory’ tih nân hman a ni ber a; a context azirin ‘ropuina’ tih hun a awm bawk. Lalpa Tawngtainaa hman dàn ang deuha ‘ropui’ mal din chu Sam 79.9-ah– “I hming ropùi nân min chhandam la” tih a ni. Hlaah pawh ‘ropùi’ tih hi hman a ni ve tho. KHB No. 177-ah, “Ropùi leh thuneihna a chang” tih vawi 2 hman a ni a. KHB No. 145:3 tlar 2-naah, “Hmangaih, a màwi, a ropùi a lang e” tih a ni bawk. Chuvàngin LalpaTawngtaina doxology-a ‘ropùi’ tih hi noun pângngai a nih tho avàngin abstract noun ‘ropuina’ thlák kher a ngai lo ang. ‘Ropui’ ang bawka hman pakhat chu KHB No. 55:3(4)-ah “A thiltihtheih ka hril ang” tih hi a ni.

(Note: A chunga mi hi Synod Worship Committee-ah ZPP Presbytery atangin Lalpa Tawngtainaa 'ropui' te tih hi 'ropuina' te ti-a thlâk rawtna a lo kal chhui zauna paper tawi a ni a; Synod Worship Committee chuan 'ropuina' ti-a thlâk ngai loin a hre ta a ni.)

CHRISTIAN THEOLOGY

CHRISTIAN THEOLOGY

"Theology" kan tih hi eng tak nge ni le?

Theology han tih tawp hi chuan sakhaw rindan ngunthluk taka zirna tiin kan dah thei mai awm e.

Greek philosopher Plato, Socrates a te khan “theologia” tih hi greek ho pathian te sawi nan an lo hmang tawh thin a ni.

Christian theology ka tih chuan a awlsam zawngin Christian te rinna( Idea of faith) leh pathian nena kan in zawmna ngunthluk taka zirna tiin kan dah mai dawn nia.

Theology hi greek tawng Theos( Pathian) tih leh Logos ( thu) tih atanga lo chhuak a ni a. Chuti a nih chuan Pathian chanchin zirna/ pathian thu zirna (discourse about God) ti pawn kan dah thei awm e.

"Theology” term a hi, Christianity history kan en kir chuan Apostle te hun ni lovin, Apostolic period a zawh hnu Kohhran hruaitute, Church fathers (Patristic period) hun atang khan Christian chhungua atang chuan an hmang tan a ni.

Clement of Alexandria ( 150-215) leh Origen of Alexandria (182 -254) te hian trinity doctrine leh Isua chung chang ( Christology) sawifiahna ah te an hmang a ni. Apostolic fathers te Apostle te zirtir, atak ngeia hmu hman tute anni. entir nan Polycarp of Smurna leh Clement of Rome te chu Apostol John a zirtir te ni a sawi an ni.

Theology lo chhuahna history kan chhui dawn hian khawi atangin nge kan tan ang tih hi a buai thlak ve lai chu a ni thin. Church fathers te hunlai Rome persecution nasat lai ni bawk si an tih theih ber chu Christian lehkha ziak Apostle te atanga an lo in hlan chhawn tawh te lakkhawm leh him taka dah kha hna pakhat a ni tawp mai a ni.

Jewish Rabbi, pagans leh kha tih laia Heretic Christian zirtirna dik lo, Gnostic te ho beihna atanga chung thuziak leh thurin te defend chu an hna pawimawh em em a ni bawk a ni.

Hetia beihna hrang hrang, eg " Isua divinity and Humanity, salvation, doctrine of trinity etc Arianism (Isua chu created, Pa in a siam a ni eternal being chatuana awm reng a ni lo ) Gnostic ho vin an Dualism philosophy atanga an beihna te, Isua kha mithianghlim a nih chuan mihring material being a ni thei lo, Nestorianism,monophysitism etc heng beihna hrang hrang an chhan letna atang hian theology mumal tak chu a lo in tan kan ti thei awm e."

THE PATRISTIC PERIOD

kohhran piang tir te mai, a dintu apostole te an thi zo tawh si, kohhran chuan kil tin atangin beihna an tawk a, chhantu an ngaih em em lai a ni.

1) Apologetic: Apostoic fathers te hi Christianity rinna leh zirtirna hum him tura lo pen chhuak te anni. An thuziak tam tak hian sawrkar atanga official recognition leh vantlangah an sakhua christinity chu duh ang taka an practice ve theih nan te a ni. Christianity piang tir te leh secular culture te chu dialogue neih puia in hriatthiam tawnna te an tawng bawk a ni. Hei hi Christianity darh chakna chhan pakhat a ni awm e, eng hnam pawh an leng vek mai hi.

2) Dogmatic : Kohhran, Christian thurin te, vawn ngheh a, Christian family chhung ah ngei pawh in hrilhfiah zirtir hna chu hna pawimawh lutuk a ni

3) Cannonization: Thuthlung thar bu pawh Apostle te ziak hrang hrang lak -hawmin chung chu kohhran in kaihhruaina an rinna in ngah nan an hmang tan a ni.

4) Tradition:
Apostle te lo din kohhran tihdan te vawng nung zelin tradition-a an lo neih tawh rinna a ni emaw practice hrang hrang te chu an vawng nung zel a ni an siam bawk a. Apsotle creed leh ecumenical khawmpui in thurin an siam te chu kohhran in pum- khat tawn nan pawimawh em em te anni. Nicene creed, Constantinople creed etc Christian worship, liturgy te cultural tradition nen hmang kawpin Greek philosophical term te pawh christian pathian eg’ logos stoic ho in pathian khawvela lo in puanna sawi nan an hman te chu rem takin an hmang ve bawk a ni.

7) Schools of theology:
Theology school te, Alexandria leh Antiochene ah te a din tan bawk a ni.
Patristic period zawh ah hian Scholastic theologians ho an lo lang tan dawn a ni. He period hi theology in tanna tak tak a ni e ti an awm bawk a ni.

(Ngaihdan erawh engkim hriat hnu a mahni ngaihdan siam ve mai tur a ni.)

Ti hian kawng khata thlirna atang chuan theological formulation leh development te hi, Dogmas, Christian thurin sawifiahna atangin a in tan kan ti thei ang.

Kawng danga thlirin 11th century New age Scholastic period a lo then meuh chuan, khang thurin defend hun lai khan theology an khawih phak tak tak lo, church dogmas, Christian thurin defendna mai a ni, theological proposition tak tak hi chu Scholastic hun a tangin hian a in tan chauh a ni ti tih ve leh theih tho awm e.

PATHIANIN TI TURA MIN DUH TE

PATHIANIN TI TURA MIN DUH TE

Ringtu tawh phawt chuan Pathian duhdana nun leh a duhzawng tih hi kan duhber a ni thin a, a taka kan tih chhuah theih leh theih loh erawh thu hran ni se. Kan tlin ang tawkin Pathian tih lawm leh a tana in pek kan tum ve fo thin. Chutih rualin lal Saula ang maia Pathian duhdan hre lo va, mahni ngaihdana Pathian biak hi a awl hle bawk a ni. Tun tumah pawh  a duh zawng titu kan lo nih theih nan, ti tura min duh te, point 5 in sawi ho na nei ila.

Kan Pathianin ti tura min duh te zinga a hmasaber chu A Fapa Isua rin hi a ni. Israel mipui te khan Isua hnenah, “Pathian hna kan thawh theih nan thil engnge kan tih tur?” tiin an zawta, Isua chuan, “A mi tirh ring ula” a ti a ni. Thildang zawng zawng an tih hmain Isua ngei kha an rin hmasakber kha a duh a ni. Engvang nge? Isua an rin chuan chatuana nunna an nei dawn a ni. Isua nei lova Pathian hna thawh ve chiam khan awmzia a nei lo a ni. Chuvang chuan eng kan tih hma in Isua ringtu kan nih hi ti tura min duh hmasaber a ni. Isua chu I ring ve tak tak tawh em?

2. In ngaidam tawn turin min duh (Ephi 4:32): A pahnihnaah chuan Pathianin in ngaidam tawn turin min duh a ni. Thil tih zawng2 zinga harsaber pakhat chu “midang te sual ngaihdam” hi a ni. Mahse Pathianin ti turin min duh tlat si. Kan han in ngaidam thin, mahse a daih rei ngai si lo. A reiber ah a vawi hnih na thleng vel a daih thin. Vawi thum naah chuan kan puak keh ngei ngei zel thin. Pathianin chutiang anga puakkeh thei ngaihdamna nen in ngaidam turin min ti lo a ni. Engtin nge kan in ngaihdam theih tak ang? Kan Bible tarlan ah khian, tihian a sawi a, “Pathianin Kristaa a ngaidam che u ang bawkin in ngaidam tawn rawh u” a ti a ni. In pawng ngaihdam lam a kawk lo, Pathianin nang leh kei, misual, fel bikna neilo te hi Krista zarah chauh ngaihdam kan nihzia hre chunga midang te ngaidam ve turin min fuih zawk a ni. Chutianga kan tih chuan ngaihdam theih loh tumah kan nei dawn lo tihna ni. A chhan chu nang leh kei ngei pawh hi kan ngaihdam duh loh/ theih loh te ang tho va sualna nei, Krista zarah liau liau ngaihdam chawp kan nih vang a ni. Chuvang chuan Pathianin Kristaa min ngaidam angin I in ngaidam tawn ve tawh ang u. Nangmah leh nangmah pawh kha in ngaidam ang che. Ngaihdam theih loh ila nei em?

3. In hmangaih tawn turin min duh (Ephi 5:1): Engkim zinga ropuiber chu hmangaihna hi a ni. Kei ni tlangmi ringtute hi hmangaihna aupui tam zinga nun pui tlember te kan ni ti ila kan sawi sual hnem lo ang. Kan kaa chuan “hmangaihna, hmangaihna” tiin kan sawi uar em em a, a takah erawh huatna in kan khat leh hlawl si. Kan in hmangaih tawn chhan tur kan hriat loh vang te pawh a ni thei, nge kan hre duh lo der zawk? Kan Pathian chuan in pawng hmangaih turin min ti lo a ni, chutiang chu hmangaihna dik a ni thei lo a ni. “Kristan a hmangaih che u angin in hmangaih tawn ve rawh u” min ti zawk a ni. Kan aia a nun thleng hlantu Isua hian kan hmangaih theih loh nu/pa tan pawh a hlan ve tho a ni. I duhdan leh I ngaihdan anga awm lo nu/pa pawh kha Isuan a hmangaih ve tho a ni. Krista min hmangaihna hre chung zela midang te hmangaih theitu kan nih ve hi Pathianin ti tura min duh chu  a ni. Krista hmangaihna kan hriat chian poh leh midang kan lo hmangaih ve zel thei dawn a lo ni. Hmangaih theih loh ila nei em?

4. Hnunglama thil awm te theihngilha hmalam pan (Phi 3:13): Ringtu tute pawh hian hnung lama thil awm, kan tun nun min ti hlim lo tu leh hmasawn thei lo tura min siam tu kan nei vek ti ila kan sawi sual hnem lo ang. Ngaihtuah chhuah chang pawha zahthlak ngawih ngawih, “ka lo ti palh a ni” tia in chhir ngawih ngawih na tur kan nei vekin a rin awm. Chutiang nun chu Bible chhunga milar te pawn an lo nei ve vek a ni. Lal Davida te, tirhkoh Paula te nun han thlir ila an tih tura an duh loh thil an lo ti ve bawk a. Mahse an hnunglama thil awm tawh te kha an tun hun nun ti chhe tu ah an hmang lo a ni. Mi tam tak chu kan past life hi kan tun hun nun emaw ti a awmze neilo taka nun hmang kan awm. Chutiang mi kan nih chu Pathianin min duh lo a ni. Kan nun hlui te chu theihngilha, hmalam pana beiseina thar nena kan nun hi min duh a ni. Hmasawn theilo tura min siam tu, min kai tlat tu te chu kan tana tha lo an nih avangin kalsana hmalam pan tu kan nih hi Pathianin ti tura min duh chu a ni. Engin nge I tun hun nun kha ti buai thin?

5. Kan zalenna Lalpa tana hman(1Peter 2:16): Kan hriat theuh tawh angin Krista ringtu te hi mi zalen kan ni a, meidil lak ata, Sual lak ata, Pathian thinurna lak ata zalen tawh kan ni. Paula ngei pawn, “ka tan engkim tih a thiang” a tih kha. Chutiang khawpa zalen chu kan ni. Mahse mi tam takin kan zalenna chu thil sual tih nan kan hmang ṭhin a, Pathian rilru kan ti na a ni. Zalen kan nih tawhna hi thil sual tihnan leh sual bawiha awm nan hmang lo va, Ama bawih/ Ama tana hmang turin min duh a ni. Min nawr lui lo va, a ngenin min ngen a ni. A Fapa Krista hmanga min chhandamtu, min ti zalen tu rilru tihnat hi kan duh hlawmin a rin awm loh, mahse kan lo ti na leh fo thin. Kan tih nat thin avangin min hmangaihna a dai chuang lo, mahse a tana kan nun hi a duh a ni. Pathian fa ni si a Setana lawm zawng thil kan ti reng fo hi kan nihna nen a in mil tawh lo a ni. Chuvang chuan kan nitin nunah famkim thei lo mah ila kan theih ang anga Lalpa tana kan zalenna hmangtu kan nih hi a pawimawh a ni. I zalenna tu tan nge I hman thin?

Awle, ringtu, Pathianin ti tura min duh zawng zawng te zinga a pakhatna chu a fapa Isua ringa chatuana nunna kan neih hi a ni. Isua neilo, Lalpa tana rawngbawl nasa em em kan ni palh ang tih a hlauh awm hle a ni. A chunga kan sawi, Pathianin ti tura min duh zawng zawng te a taka ti chhuaktu, hmang chhuaktu kan nih ṭheuh theih nan Lalpan mal min sawm rawh se.

Amen.

Tuesday, 11 September 2018

LALPAN THUTAK HRIAAH A DUH

LALPAN THUTAK HRIAAH A DUH

Pathian Thu chuan, “Ani chuan mi zawng zawng chhandama awmah leh Thutak hriaah a duh a ni,” ati( I Tim 2:4). Pathianin a mihring siam; Eden bawhchhiatna avanga, Eden huan pawna lo inthlah punga; hnam chi hrang tam tak lo ni tate chu ang khat vekin a hmangaih a. Sualna leh natna tinreng hmang a, diabola tihduhdah leh tihbuai te chu; chhanchhuaka, tidama chawlhtir a, chatuana nunnaa hruai luh a duh a ni.

Fapa chu, a thilsiam mihringa lo changin; Mihring Fapa in khawvelah a lo piang a. Khawvel, mihring zawng zawng, amah avanga an dam theihna turin, Pathian chuan sual thawina Beram No angin a hlan a; talhin,khenbehin a awm ta a ni.Fapa a pek chu ringa, pawm a, an nun atana lo lawm duh apiangte chu a chhandam a; Pathian Fa nihna a pe a, Pathian Hrin ah a siam thin (Joh 1:12,13). Chu chu Chhandamna chu a ni. Krista Isua chu, mi sualte tan thlarau lama an pianna thar, diabola fa tan (Joh 8:44) pa thlakna atan a siamsak a ni. Chu chu chhandamna, Chanchin tha leh Pathian Thutak; khawvel damna thu chu a ni.

Pathian duhdan tihlawhtling tur chuan, khawvel zawng zawnga Chanchin Tha hrilh a, hnamtin ami zirtir a siam a ngai a, chutiang tur chuan Lal Isuan amah ringtute min chah a ni. Tent-Maker Missionary Paulan, la hre lote hnenah, mite la hrilh lohna ram leh khuaah te Chanchin tha a hril thin tih kan hria. La hre ve lo, rinlohna thim hnuaia la awm te hnena Chanchin |ha hrilh zel chu, Ringtute khawvela kan la awm chhan ber chu a ni. Khawvelah hian sumdawnga hausak hi kan awm chhan a ni lo. Din hmun sang leh milian nih hi, Pathianin khawvela min la awmtir chhan a ni lo. Khawvel damna Chanchin tha, Thutak Krista Isua chu mi zawng zawng hriattir tur a; ramtin a, kawlkil thleng a hril zel chu Lalpa min duhdan leh min tirhna chu a ni. Krista Isua chauh hi kan damna leh Pa hnen kan thlenna a ni a, amah ngeiin, “Keimah hi kawng leh thutak leh nunna ka ni; keimaha kal lo chu tumah Pa hnen an thleng ngai lo,” a ti a ni.

Kan theihna a tlem emaw a tam emaw, in lungrual a thawk hova beizel turin Lalpan a mite, Kohhrante min duh a ni. Pawl din turin min tir lo va, Chhandamna Chanchin tha hril a, Ringtu tak “ Kohhran tak” Thlarau Thianghlima chhinchhiah, Pathian Fa, Ringtu diktak siam turin min chah a ni. Chu Kohhran tak, ringtuteah chuan; pawl ram a tla a, pawl pawl a awm lo va, Krista Isuaah chuan, Pathian chhungkua, pumkhat, rinna hmun khat an ni. Lal Isuan, “ Hnamtin ami Zirtirah te siam ula,” a tih chu chutiang chu a ni. Paula Pawl, Apolova Pawl te, Juda leh Grik te, mipa leh hmeichhia te awm lovin Kristaah pumkhat an ni. Pathian chuan mi zawng zawng chhandamin awm sela, mi zawng zawngin Thutak hria sela a duh a ni.

Pathianin Fapa chu khawvel, amah avanga andamna turin a rawn tir a. Chu thutak hre tawh, chhandam fa ringtute hi , Pathian duhdan tihlawhtling turin hnamtin ami zirtira siam turin min tir ve a ni. Tha thlah lovin bei zel ila, hre lo te hnenah Chanchin Tha i hril zel ang u. Lalpan mi zawng zawng chhandama awmah leh thutak hriaah a duh si a. Khawvelah Chanchin |ha hril turin, Kohhran tam tak a ding ta a, Pawl hrang(denomination), tam tak a lo awm ta. Biak in tam tak, ropui tak tak a lo ding ta a. Biak In chhung bungrua leh Sound System te, Light system te, furniture te a changkangin a va mawi tawh hlawm em! Pangpar khawite an mawiin, Pulpit leh Platform te chu ava nuam ta hlawm em! Kohhran ten sum lama intodelhna kawngah hma an sawnin, Biak In bakah sum lam intodelhna tur building tha tak tak te kan nei ta. Kan Biak In te, kan building te a ropui a, sum lamah nasa takin kan thanga, thlarau lamah hian engnge kan dinhmun le?
Hun hnuhnungah hian Kohhran te kan inenfiah a ngai a ni. Kohhran kan dinchhan, Chanchin Tha hre lo hnena hrilh a, hnamtina mite ringtua siam hi, kan la kalpui tha maw? Sumdawng pawl ang mai hian, tangka sum luhna tur, ki tam tak kan siam a, kan sum te hian thlarau bote hnena Chanchin tha hrilhna hna an thawk meuh em? Khawvela chatuan hmang tur ang mai hian, a ngelnghet zawng leh a ropui zawngin,material lama hmasawnna kan um lu deuh tawh lo maw? Kohhran pawl pawl intlansiakna lamah te hian kan ti lutuk lo maw? Political Party ang deuh mai hian, pawl thahnemngaihna hian min ei zo a ni lo maw? Thlarau bo mana, van lam number tipung lo hian, a hlimhlawp bawl zawng leh nuam zawngin kan kal ta lu deuh lo maw? Kohhran te hian kan tum  ‘Goal’  hi kan la tin dik em inenfiah a hun a ni.

Thalai leh naupang zingah, sualna chi hrang hrang a hluar a. Zu in an pung a, ruihhlo lo hluar zelin naupang atanga tleirawl, thalai a man kai zel a. Heng hian hurna , lerna a tipunga, uirena, sex hmansual avanga, HIV positive punna leh Hepatitis punna te a va sang sawt em! Chanchin Tha a tak taka hril hman lo leh, setana leh sual hnathawh do hman lo hian, kohhrante hi kan buai khawtlai mai mai a ni lo maw? Kan Pathian hian a Policy ala thlak lo a nia. Mi zawng zawng Chhandama awmah leh a thutak hriaah a duh a, khawvel zawng zawnga kala Chanchin tha hrilh leh hnamtin ami zirtira siam bak kan Lalpa hian thupek thar min pe lo. Kohhrante hian kan tihtur ti lo va, sum dawng pawl ang mai leh Politic Party ang maia, kan chet chuan, ram changkang ho va kohhran a rem a, Biak In a ruak rem rum ang khuan, kan la awm ve thei a ni.

Kan Hmangaihna hmasa bansanin, Chanchin Tha hril hna hlamchhiahin nawmsakna leh ropuina kan um palh ang e. Lalpan min duh ber leh, Kohhran kan din chhan ber chu, Chanchin tha hrilha, boral chhandam a ni mai. Lei lam hi chu, kan la chhuahsan vek dawn, van lamah kan building ropui leh sum te kan chhawm dawn lo. In enfiah ila, paih ngai paih ila, kalsan ngai kalsan ila, tihdan thar leh kalhmang thar a tul leh siam ila. Lalpan Mi zawng zawng chhandam a, a thutak hriattir vek a duh si a. Thawhna hun kan nei rei tawh lo mai thei a nia

CHURCH HISTORY-A ZIRTIRNA DIK LO/ KALSUAL (HERESY) ANGA NGAIH,KOHHRAN-IN A HNAWLTE

CHURCH HISTORY-A ZIRTIRNA DIK LO/ KALSUAL (HERESY) ANGA  NGAIH,KOHHRAN-IN A HNAWLTE


1. MARCIONA
Marciona hi AD 150 hmalam khan Ponto ram atangin Rome ah a lo kal a, amah hi Asia Minor-a Pontus khaw Bishop fapa a ni a, Gnostic zirtirna rawn tilartu a ni bawk. Marciona chuan- Thuthlung Hlui Pathian kha Pathian chungnungber a ni lova, pathia tenau, Israelte chauh vulh liana, hnam dangte ti chimit thak duh khawpa hmangaihna nei lo ah a ngai a, “Isua pa pawh a ni hrep lo ve, Pathian dik zawk chu Isua Krista hian a rawn puang chiang ta a ni, chu chu Tirhkoh Paula zirtirna hi a ni,” a ti hial a ni.

Hei vang hian Marciona hian Thuthlung Hlui bute hi a  pumpuiin a hnawl vek a, Kristiante thuziak ho zingah pawh Juda rim nam deuh nia a ngaih chu hnawlin Chanchin Tha Luka ziak chauh a pawm a. Paula hi Jentailte tirhkoh a nih avangin a ngaisang hle thung a, chuvangin a lehkhathawn pawh 10 lai thlang chhuakin Pathian Thu-ah a pawm a ni. Heng a lehkhabu thlan chhuahte hi Marcionite Canon tiin an sawi thin a ni.

Marciona chetdan hian Kohhran hruaitute a nghawng na hle a, Polycarpa  phei chuan “Setana fa U ber” tiin a sawi nghe nghe a, Kohhran atanga hnawh chhuah a ni zui ta bawk. Marciona hi zirtirna diklo vuantu ni mahse amah atanga thil hriat theih hlu tak chu- a hun lai (140-150 AD) vel khan Chanchin Tha bute leh Paula lehkhathawnte hi a lar hle tawh a, Pathian thu anga hman a ni tawh- tih hi a ni. A chetdan hian Kohhran chu Pathian thua pawm chin tur te thliar fel tur a nawrna a hring chhuak a. Bishop tam takin an buaipui nghal a, khawmpuia sawifiah turin rawtna a chhuak ta a ni.

2. EBIONISM:
Rinna kawnga kal sualna  hmasa  pawl anga hnawl an ni a, kum zabi pahnihnaah a lar tawh viau. Palestine atanga rawn thang lian chho a ni.

THURIN/ZIRTIRNA:
Chhandamna chang tur chuan dan zawm chhoh zel a pawimawh tiin an zirtir a, chu chu ‘thil tih hmanga chhandamna hlawh chhuah tum’ tiin Kohhran pate’n an puh a, kal sualah an ngai ta a ni.

Hemi zuitu thenkhatte chuan Krista Pathianna hi an pawm lova, Thlarau Thianghlimin Mari a paitir te leh a tuarna hnathawh (afficacy) an pawm lo a ni. Isua kha mihring dik tak a ni. Isua tih leh Krista tih hi thliar hran tur a ni.

Heng mite hian Paula Apostol a nihna leh a lehkhathawnte hi an pawm lova, serhtan lohte zinga Apostol anga inlantir tumah Paula hi an puh a ni. Dan an dah sang a, serhtan leh Sabbath zawm hi an phut tlat bawk. Kum zabi 5-na velah khan an lo ral ta a ni.

3. GNOSTICISM:
Tirhkoh Paula hun lai atanga intan a ni a, hun rei tak hnuah a lo lar chhuak ta a ni. Judaism, Christianity, Greek philosophy leh khawchhak lam thlarau lam finna (mysticism) la kawpin ngaihdan thar an siam chhuak a, finna lam hi an ngaipawimawh ber a ni.

ZIRTIRNA/THURIN:
Gnosticism tih hi greek tawng atanga lak a ni a ‘hriatna, Pathian tha hriat theihna’ tih a ni. An thupui ber hi hriatna tih a nih avangin miffing leh mi awmthei, mitha te tan bika ngaih theih a ni.

An ngaihtuah a, hriatna chungchuang bik neiah an inngai a ni. Kohhran member satliahte chuan rinna leh thil tha tih avangin chhandamna an chang thei a, mihring nawlpuite erawh chuan thlarau chhandamna hi an chang phak lo. Krista mo nihna thurukte, baptismal eh Kohhran serh leh sang thuruk inthupa luhna tur chuan Gnostic tak tak leh Kohhran member nia Pathian hriatna a ngai a ni.

Taksa/tisa ngaihnep hi chhandamna channa kawng awm chhun a ni a, chuvangin mahni taksa sawisak hrep te, hrek retheih te pawh a tha an ti. Thenkhatte erawh chuan tisa chak zawng apiang tih mai hi tisa tihchhiatna tha berah an ngai a, serh leh sang an nei lo thung.

Thih hunah thlarau chu a tanna atangin a zalen ang a, PLEROMA (thlarau khawvel) ah a kir le hang an ti a ni.

Thil (matter) hmuh theih leh khawih theih reng reng hi sual a ni a, thlarau chauh a tha a ni an ti.
Hetiang a nih avang hian, Engvangin nge Pathian tha chuan khawvel sual a siam theih? Tih chu an harsatna a lo nit a a. An chhanna chu- “Thil eng emaw, khawilai atangin emaw lo chhuak a awm a ni. Pathian atangin thil lo chhuak eng emaw, sual tipungtu a awm a ni. Chutiang lo chhuak reng reng tawpah chuan Mihring leh Khawvel siamtu Pathian sual, thuthlung hluia Jehova kha a lo luang chhuak ta a ni" an ti.

Pathian tha chuan dinhmun chau taka awm mihringte chu a khawngaih hle a, amah atanga lo chhuak ropui ber Krista chu a lal ram atangin eng tirhkoh ni turin a rawn tir chhuak a. Thima thu mihringte en turin Krista chu a lo kal ta a ni an ti.
Gnosticism zirtirna hian daih rei lem lo mahsela, Kohhranin thurin duan chhuah nan a hman phah thung a ni.

4. MONTANISM:
Phrugia, Asia Minor a awm MONTANUS-A zirtirna a ni.

THURIN/ZIRTIRNA:
Khawvel tawp a hnai tawh a, thil zawng zawng tawpna buatsaihna atan amah Montanus-a chuan Thlarau Thianghlim hun a rawn thlen a ni. Chu Thlarau Thianghlim chuan amah Montanus-a kal tlangin thu a sawi a, amah chu thil puan chhuahna a ni, a ti a.

A zuitute pawhin Thlarau thilpek an uar em em a, chubakah mahni inhrekna- chaw nghei te, nupui pasal inneih lohte, mahni inthununna te an ngai pawimawh a, hei hi khawvel tawp mai tura an hriat vang a ni.

Khawvelin Kohhran hi ‘a thi’ niin an sawi thin a, chu zirtirna erawh an tawng/dodal em em thung a, mahse an extreme lutukna avang hian Kohhran atanga dodal an hlawh ve leh thung a nih chu.
Kohhranin he zirtina a hnawl nachhan ber chu thil lo thleng tur hrilhlawkna lam hmanruaah Thlarau Thianghlim thilpek an chawi vawng lutuk a, hei vang hi a ni. Kohhran chuan, Bible hrilhlawkna chu a tawp tawh a, thlarau thilpek danglam bik a awm tawh chuang lo, an ti thung a ni.

5. NOVATIANISM:
Novatia hi Rome-ah AD 251-253 khan Bishop a ni a, trinity thurin humhimtu an ni. Mahse tihduhdahna hun lai khan, an rinna phatsan lai lawk a, a hnua Kohhrana lo lut lehte Kohhranin a lo tihdanah an lungawi lova, chutiang mite lo pawm leh turin Kohhranin thuneihna a nei lo, an ti a. Kohhran member nihna chu a thianghlim a, a fim tur a ni, tiin an inzirtir a, Montana zirtirna pawh an dodal nasa hle a ni.

Kohhran dan zawm kim tawhten thil an tihsual hnua Kohhranin ngaihdam  leh theihna thuneihna a neih hi a dodal a ni. Hei vang hian Kohhran atanga hnawh chhuah a ni.

Hetih lai hian Kohhran hian thuneihna tawp nei niin a inhria a, Bishop te chu chung lam atanga pawmpui niah ngaiin, an thu pawm duh lotute chu rinna dik pensan tuah an puh thin a ni.

Kum zabi 3-naah a rawn in tan a, hemi zirtirna pawmtute hi kum zabi 4-na tawp lamah khan Kohhranin kalsual-ah a puang a, kum zabi 6-na thlengin Kohhran a tiphel a ni.

6. SABELLIANISM/ MODALISTIC MONARCHIANISM/ MODAL MONARCHISM/ MODALISM:
Kum zabi 3-naa lo chhuak bawk a ni a, thurin lama kalsual pawl anga ngaih an ni. An buaina ber chu Pathian bul leh trinity chungchang hi a ni.

AN ZIRTIRNA/THURIN
Unitarians ang deuhvin, an zinga thenkhat chuan PA chauh hian mi nihna (Personality) diktak a nei a, LOGOS leh Thlarau Thianghllim te hi chu, Mi ni lovin, Pathian bul zia chauh (impersonal attributes) an ni a ti.

Unitarianism nen a danglamna thung chu, Unitarian hovin Krista chu mihring pangngai maia an pawm laiin Modalism/sabelianism thung hi chuan Krista kha Pathian famkim angah an pawm thung a ni.
Tichuan, Pathian thiltihtheihna chu mihring Isua-ah a lo thleng a, zawi zawiin a mihrinna chu Pathiannaah a lo lut ta a ni. Amaherawh chu, a nihna takah chuan Isua leh Pathian hi minung hrang anga ngaih tur a ni lo, minung hrang an ni lo, an ti.

He pawl pawm dan hi a hnuah Sabellius-a hming chawiin SABELLIANISM tih te,  NOETIANISM tih te-a hriat an ni, chu chu an hruaitu pahnihte hming chawia phuah a ni.

Monarchian ho hian Pathiana mi pathum chung chang hi an ngaihtuahin an hrilhfiah nasa hle a, amaherawh chu hnial kalhtute (polemicist) hovin an beih let hrep avangin Unitarian angin an rawn chawr chhuak thar leh a ni. UNITARIANISM hian Pathian pakhat chauh awmin, Isua Krista leh Thlarau Thianghlim Pathianna an pawm lo a ni.

Heti hian khaikhawm mai ila:
a) Pathian chu minung pakhat, awm chin nei leh nih dan hrang hranga inlar.

b) Pathian hi bul khata mi pathum awm a ni lo; mipakhat, hmun hran hrana nihdan hrang hranga inlar a ni. PA, FAPA leh THLARAU THIANGHLIM angin a inlantir mai a ni.

c) Isua hi ‘Krista’ angin thliar hran tur a ni a; Isua chu mihring mai a ni. Thil pathum inpumkhat- Hmangaihnate, finna te, thiltih te hi mi pathum ni lovin mi pakhata thil awmte an ni.

7. MANICHENISM:
Manichenism hi Gnostic ho anga ngaih an ni a, a hmu chhuaktu chu Suro-Persian mi Mari (216-276 AD) a ni.

He zirtirna hi Babulon chhim lam atanga intanin Persia, India, China, Aigupta, N.Africa leh Italy ahte a darh a, Turkey ah phei chuan ram pum sakhua anga pawm a ni. A rawn lar hluai a, a zuih ral leh vat thung.

AN ZIRTIRNA/THURIN:
Gnosticism ang bawkin Maneichism hian thim lalram leh eng lalram indona chuan thim leh eng inpawlh a hring chhuak a, chutah chuan eng lalram chuan tihthianghlim hna a thawk a,. Krista chu khawvela a lo kal khan chu hna chu a rawn thawk a, thim lalram chu paihthla turin hna a thawk a ni an ti.
He pawlah hian chi hnih an awm a, pawl khatna chu ELECT (thlante) an ti a, hengho chauh hian Baptisma changin Lalpa zanriah an kil thei a, serh leh sang khawihtu an ni.

Pawl hnihna chu Auditors an ti a, Elect ho mamawh phuhruksaktu an ni.

Elect ho chu nun dan thianghlima nung, invawng uluk em em, insum thei leh mite ngaihsan an ni a, Kohhranah pawh invawng thianghlim turin an zirtir thin a ni. Anmahni hi Pathian leh mihring inkara palai hnathawktu angah an inngai a, hei vang hian Pathian thiltihtheihna danglam bik kawltu angah an inngai a ni.

8. ARIANISM:
AD 318 vel khan Arius-a, Alexandria Upa chuan Pathiana mi 3 (trinity) hi pawm harsa a ti a. Krista chu Pa atanga lo chhuak, awm loh lai hun nei, Pa thil siam pakhat a ni, tiin a sawi a. Athanasius an a lo chhang let a, Krista leh Pa chu pumkhat an ni a, Krista (fapa) chu chatuan mi a ni. Thil siam mai a nih chuan amaha rinna nghah chuan chhandamna min thlen thei loving, a ti thung a.

Inhnialna a sosang zel a, AD 321-a Alexandria council-ah khan thu an la rel fel thei lova, Arian-a hian khawchhak lam kohhran hruaitu dangte a hmin nual a vang hian thu a vung chho hle a. A tawpah Constantine-a chuan remna siam tulin a hria a, Nicea council hmasa kha a ko ta a, chutah chuan bishop 300  vel leh hruaitu tenau deuh an kal a, a tawpah palai tam zawk leh Constantine-a te chuan Athanasius-a tanna lam chu pawmin Nicean thurin (creed) chu an duang chhuak ta a.

“Krista leh Pa chu pumkhat leh nihna thuhmun an ni” tiin.

Krista chu siam ni lovin, a hrina hrin a ni a, Pathian tak (Very God of Very God) a ni, an ti.
He first Nicean council a tel tur hian Constantine-a hian bishop 1800 (khawchhak lama mi 1000 leh khawthlang lama mi 800) zet a sawm a, mahse 300 chuang awrh an tel ta a ni.

Thil mak ve deuh chu, hemi hnu hian Athanasius-a pawlte buaina chu a intan chho dawn chauh a lo ni a, Emperor Constantine-a chuan vawi 5 ngawt mai Athanasius-a chu a chawlhtir (suspend) a, Arius-a a tung nung thung a, hun a lo kal zel a, a tawpah Athanasius-a pawl te chu ram pumah an lo ding chang leh ta a ni.

ZIRTIRNA/THURIN
a) Isua hian awm chin (bul) a nei, Pathian fapa, a siama siam a ni. Isua hi midangte aia a Pathianna tur a awm bik lo. Leia lo piang Isua kha mihring mai a ni.. Pathian chu a thi thei lova, chuvangin Isua hi mihring diktak a ni. (Hei hi Gnostic ho pawhin an pawm dan a ni.)

b) Isua kha a ma sual thawi nan a thi a. Krista nihnaah khan Pathianna chungchuang a lang lo. (Nestorianism ho pawhin hei hi an pawm)

c) Isua hi chhandamtu a ni a, chhandamtu Pathian erawh a ni lo. Pathianin mihring nihna a nei thei lo. Chuvangin Isua hi Pathian a ni thei lo. (Ebionism, Nestorianism te pawm dan).

d) Thlarau Thianghlim hi thil siam ve tho  Krista-in a siam leh chhawn a ni.

9. MACHEDONIANISM:
Hei hi Constantinople bishop vawi 2 lo ni tawh Macedonius-a tih chhuah a ni.

A hming dangah Pneumatomachian heresy vuah a ni a, kum zabi-4-naa zirtirna dik lova ngaih a ni. He zirtirna hian Thlarau Thianghlim hi minung nihna leh Pathian nihnaah a pawm lova, Thlarau Thianghlim chu Krista siam niin, Pa leh Fapa aiin a ropui lo zawk, an ti a ni.

Hemi zirtirna zuitute hi Macedonians an ti a, a hming dangah pneumatomachians an ti bawk a, chu mi awmzia chu ‘spirit fighters’ (Thlarau dotute) tihna a ni.

He zirtirna hi AD 381-a Constantinople khawmpuiah khan ngaihtuah nawn a ni a, Thlarau Thianghlim hi Pa anga biak leh chawimawi tur a ni, Pathian inpuan chhuahna hmanrua niin, Amah chu Pa atanga lo chhuak a ni, tih thu an rel.

He zirtirna hi EmperorTheodosius-I khan a tih tawpsak ta a ni.

10. NESTORIANISM:
Costantinople Bishop Nestorius-an Krista Pathianna leh mihrinna chu thliar hrangin, ‘Krista’n a mihrinnaa a tuarna chu Pathianin a hriatpui lo ve’ a ti a.
Hei hi Kohhran chuan a ngaihtuah nghal a, Cyril-a chuan hei hi chhang letin, Nestorius-a thusawi hi lo dik ta sela, mihring tuarnate mai mai chuan misualte chu a chhandam thei tihna a ni ang a, mahse mihring mai chuan chhandamna chu a thawk chhuak thei si lo, tiin.

He zirtirna avang hian AD 431 khan Ephesi inkhawmpui (Council of Ephesus) chu Emperor Theodosius II hovin koh a lo ni leh ta a. Palai bishop 200-250 vel an kal khawm a, (Pope aiawhte hi an rawn thleng tlai a ni).

He council tir lamah hian Nestorius-a leh a hote an rawn tlai a, an rawn thlen hma chuan Nestorius-a zirtirnate chu an lo hnawl fel der tawh a. Anni an lo thlen ve chuan khawmpui dang an rawn buatsaih veleh thung a. Nimahsela Emperor Theodosius-a chuan Nestorius-a zirtirna chu a pawmsak duh ta chuang lova, an hnawl hlen ta a ni. He council a Nestorius-a kal suala puh hmasa bertu chu layman Eusebius-a a ni a, a hnuah bishop a ni leh ta nghe nghe. Nestorius-a khingpui langsar ber erawh chu Alexandria bishop Cyril hi a ni.

Mahse Ephesi council a zawh hnu thleng hian mi tam tak chu an lungawi thei chuang lo, a chhan chu heta palai kalte hi mithiam tak tak an nih lem loh vang a ni a. Chubakah, thil buaithlak taka wm chu-
Cyrila thih hnu kum 2 velah Costantinople bula monastery-a puithiam, Eutuka (Eutyches) chuan Krista mihrinna leh Pathianna chungchang a sawi fiahnaah, ‘Krista kha mihringa a lo chan hnu khan, amaha nihna pahnihte (two natures) chu lo inzawmin pakhatah a lo chang a, tichuan, mize pahnih ni thin chu a la bota a ni’ a ti a. Hei hian inhnialna a tisosang thar leh ta a.

Engkim hriatna hi Pathian chauhvin a nei a, Krista lo piang kha chu hriatna leh finnaah a lo thanglian zela, Pathian leh mihring duhsakin a awm a (Lk.5:52). Krista hi khawiah pawh, taksa khan awm thei ni se (omnipresent), engatinge van atangin a vawi hnih nan a lo kal leh kher ang?

He thu vang hian AD 451 khan Chalcedon council an koh leh phah ta a, chutah chuan Krista chu Pathian tak a ni a, mihring tak pawh a ni. Ama nihna pahnih (two natures) te chu mi pakhatah infinin danglam lo leh buai lo, inthen hrang  lovin an awm a ni , tih chu an rel leh a, duh ang chuan an la zial fel thei chiah lova, AD 533-a Constantinople council vawi 2-naah khan Chalcedon thurin an lo siam tawh chu pawmin Eutuka ngaihdan tlem lain an tidanglam hret bawk.
He council atang hian ngaihdan hrang a chhuak leh pek a, chu chu- ‘Kristaah chuan duhthlanna pakhat chauh a awm’ tih hi a ni. Chuti ni suh sela, mihring duhthlanna chuan sual lam a awn si a, Krista pawh khan thil a tisual ngei tur a ni, an ti. Hei vang hian Constantinople council vawi-3-na chu AD680 khan an ko leh pek a, Chalcedon council thurel kha an pawm nawn leh bakah, Krista khan duhthlanna (will) pahnih-Pathian lam leh mihring lam- a nei a, a mihring lam duhthlanna chu a Pathian lam duhthlanna thununin a awm, tih chu an belh ta a ni.

11. PELAGIANISM:
Hei hi British puithiam Pelagius-a, a hnua N.Africa-a pem ta zirtirna a ni a, Carthage khuaa a lo kalin heti hian a sawi a, ‘Adama sualna khan amah chauh a nghawng a, Adama tluk hmaa dinhmun chiah kha mihring lo piangte dinhmun pawh a ni zel’ a ti a.
A ngaihdan chuan sual bul (original sin) a awm chuang lova, mihring duhthlanna chu sual nen inkaihhnawihin, Adama sualna chu mihring chuan a zui ve zel mai a ni. Chuvangin Chanchin Tha emaw, dan emaw tel lo pawhin miin chhandamna a chang thei, thenkhatin dan awm hmain chhandamna an lo chang tawh a, Chanchin Tha hi chu tlai khawhnua lo awm ve chauh a ni, a ti a.

Augustine-a’n a lo hnial nghal a, mihringte hi hlawm khawmin, Adama-ah chuan mi zawng zawngin thil an tisual a ni, tih hi a ringnghet tlat a. Mihring chuan misual a nih avangin thil sual a ti a, a chhe lailet der a, chhandamna hmu turin thil tha tihtheihna a nei lo. Chuvangin Pathian chuan mihringin chhandamna a chan theih nan khawngaihna a lantir a ni. Thenkhat chu chhandamna hmu turin Pathianin a thlang (elect) a, thenkhat erawh chu thlan loh tura ruat lawk sa a nei a ni. A bul atanga a tawp khawk thlengin chhandamna chu Pathian ta a ni a, a thawh chhuah a ni’ tiin.

Pelagius-a zirtirna chu AD 412-ah Carthage khawmpuiin a hnawl nghal a, AD 416-ah Pope Innocent-I chuan a hnawl leh a, AD 418-ah Africa Kohhran khawmpuiin a hnawl leh bawk a. A tawpna atan AD 431-ah Ephesi khawmpui khan a hnawl leh ta cheu a ni.

Heng bakah hian Monophysitism te, Anthromorphism zirtina te hi hnawl an lo ni tawh bawk a, heng zirtirnate hian “Isua taksa chu a thi a, hei hi eng teh ual mah a ni lo, a thianghlimna leh a Pathianna lam kha a pawimawh ber zawk, tih te,  Thlana an phum tak taksa kha thihna ata kaihthawh taksa kha a ni lo, a thawhleh hnuah khan chunglam nihna pakhat a chang chauh a ni, tih te a ni.
Khawmpui lian vawi 6 an neih hun chhung, AD 325- AD 681 inkar hi Kohhrana ‘hun khirh ber lai’ tiin an sawi thin a ni.

(Hengte hi a lar zual deuhte an ni a, a tlangpui a sawi thuak thuakna a ni e. Source- Wikipedia & Church History-Darchhawna)

Polycarp (AD 69-156)

Polycarp (AD 69-156)

Kum zabi 2 atang tawh khan Roman Empire-ah leh Asia Minor-ah te, Europe-ah te, North Africa hmar lamah te, Palestine-ah te leh Mesopotamia thlengin Kristianna a lo darh tawh a. Chu chu Tirkohte Thiltih bung 13-23 ah chiang takin kan hmu. Asia Minor-a Chanchin Tha lo luh dan hi zir tur a tam hle a, a bul takah chuan Tirhkoh Paula rawngbawlna atanga lo intan a ni. Pisidia ram Antiokei-a Judaten Pathian an hnawl avangin Tirhkoh Paula chuan Jentailte lam a lo hawi ta a, Asia Minor lamah Chanchin Tha a lo darh zau ta a ni.

Kum zabi 1-na tawp lam khan Tirhkoh Johana, Jakoba unaupa chuan nasa takin Pathian Thu a hril a, Ephesi kohhran pawh a hmangaih hle tih kan hmu. Tihduhdahna a nasa em avangin Johanan chu Ephesus-a man a ni a, Rom khawpuiah tihhlum tura thawn a ni. Rome sipaite chuan thir bel lian tak chhunga tel so bawrh bawrhah an thlak a, mahse a taksa chu engtin mah a awm lo. Tihngaihna an hriat loh avangin Emperor Domitian chuan Patmos thliarkara thawn bo turin thu a pe ta a. Patmos thliarkara thihna a hmachhawn mek lai chuan Asia Minor-a kohhran pasarih; Smyrna, Pergamos, Sardis, Philadelphia, Laodicea, Thyatira leh Ephesi kohhrante hnenah lehkha a thawn a, chu chu Thupuan bu kan tih hi a ni.

Pathian awmpuina avangin Rome Emperor Trajan-a lal lai khan Ephesus khuaah a lo kir leh a, chutah chuan a thih hun nghakin a awm ta reng a, A.D. 98 khan thlamuang takin a boral ta nghe nghe a ni. Tirhkoh Johana chauh hi Apostle-te zinga martyr-na pumpelh awm chhun a ni.

Kum zabi 2-ah chuan Rome sorkar pawhin Kristianna chu a hmel hriat ve ta viau mai a, ram tina Kristianna a darh tak avangin Bithunia ram awptu Governor Pliny-a pawhin Emperor Trajan-a hnenah hetiang hian thu a ziak a: “Mipa leh hmeichhia, naupang te atanga puitling thlengin an vaiin he sakhaw tharah hian an lut vek. Milem biakna hmunte pawh a ruak zo thelh thelh ta. Hma a sawn zel dawn niin a lang,” tiin. Kristianna chu hmun tin ram tinah a darhzau zel a, an zingah hna sang tak chelh pawh an awm bawk a. Ring lo mite temple-ah pawh mi hmuh tur an awm tawh meuh lo va, an puithiamten inthawi nana an hman sa pawh leitu an awm tawh loh avangin an puithiamte chu an thin a rim em em a. An temple atana sum an hmuh theih tawh loh avangin Kristiante chu sorkar laka hel leh rinawm lo tiin an hek a, chuta tang chuan Kristiante tihduhdahna chu a lo chhuak ta a. Tihduhdahna chu ram kang angin hmun tinah a darh nghal a, Suria leh Palestine thlengin a nghawng chhuak a, Kristian tam tak martyr an awm a, Bithunia ramah pawh martyr an awm nual a, an zinga martyr huaisen ber chu Smyrna bishop Polycarp-a a ni. (Smyrna hi tuna Turkey ram kan tih hi a ni) Polycarp-a (Greek: Πολύκαρπος Polýkarpos) hi Smyrna bishop a ni a, mi dik leh mi tluang tak a ni. Rinna kawnga mi nghet tak a ni a, mite zah leh ngaihsan ber a ni bawk. Heng hun lai hian chawimawi phute an chawimawi nan leh an zahna entir nan pheikhawk an inphelhsak thin a, mi zahawm tak Polycarp-a pheikhawk phelhsaktu nih pawh thil ropui tak a ni. Kristiante chauh ni lovin ring lo mite pawhin an zah em em a, mi tam tak chuan, “Kristiante Pa ber, ring lo mite pathian tichhetu” tiin an ko va. Roman Catholic, Eastern Orthodox, Oriental Orthodox, Anglican leh Lutheran kohhranah phei chuan mi thianghlim tiin an ko hial a ni. Zirtir sawm leh pahnihte hun lai atanga rawngbawlnaa tel tawh a nih avangin Isua hmutute zinga pawh a tel ngei a, a hnu zelah pawh Johana hnungzuitu niin Tirhkoh Johana khan Smyrna puithiam (bishop) atan a nemnghet a ni tih mit ngeia hmutu Irenaeus, Jerome-a leh Tertullian-a ten an sawi.

Rome khawpuia Pope Clement-a leh Antioch Pope Ignatius-a te meuh pawhin “Apostolic Fathers” pathum zinga mi pawimawh tak niin an sawi a, Polycarp-a thiltih tam tak leh a rawngbawlna record-a fel taka dahtu Lyons bishop (Lyons hi tuna France ram kan tih hi a ni.) Irenaesu pawhin Philippi kohhrante hnena lehkha thawntu anih sawiin, “Polycarp-an Philippi kohhrante hnena lehkha a thawn chu ‘Philippi khuaa mite hnena Polycarp-a lehkhathawn’ tiin an ko hial a ni,” a ti. Philippi khuaa mite hnena lehkha a thawn chauh ni lovin “The Martyrdom of Polycarp” tih lehkhabu pawh Smyrna kohhran chuan Pontus khuaa kohhranhote hnenah a thawn bawk a, chung zawng zawng chu Polycarp-an Greek tawnga a ziahte an ni tih a sawi bawk.

Rinna leh Thlarau Thianghlima khat Stephana martyr dan Tirhkohte Thiltih-ah tarlan a ni a, heng hun lai hian tihduhdahna a nasat em avangin martyr mi dang tam tak an awm a, mahse chung mi huaisente chu Tirhkohte Thiltihah tarlan ni lo mah se Kristian martyr-te chanchin ropui tak chu a hnua kohhran paten an rawn ziak zel a, thurochhiah angin an inhlan chhawng zel a ni.

Polycarp-a chanchin chiang taka kan hriattheihna awm chhun chu Irenaeus-a lehkha “Adversus Haereses”-a “The Martyrdom of Polycarp” tih a ziah atang leh amah Polycarp-an Philippi kohhrante hnena lehkha a thawn atang a ni ber a, Pope Ignatius-an Polycarp-a leh Smyrna kohhrante hnena lehkha a thawnte atang pawhin tam tak chu kan hre thei a ni. Emperor Decius-a lal laia martyr-a thi ta Pionius-an “Life of Polycarp” a ziah te, Father of Latin Christianity tia an koh Tertullian-a leh Eusebius-a ten Polycarp chanchin an ziahte erawh belhchhiang dawl lo niin mi tam tak chuan an ngai a, an hmaa mite ziah sa ringa an ziahchhawn lehte a nih avangin mi tam tak chuan pawmthlakah an ngai lova, famkim lo leh dikhlel a awm niin an ngai a ni.
Irenaeus sawi dan chuan Johana zirtir Papias leh Polycarp-a te hi thiantha tak an ni a, Johana zirtirte zingah Johana rinchhan ber te an ni. Papias chanchin hi hmuh tur a tam lo em em mai a, Ignatius-an Papius hnena lehkha a thawnte atang leh Ephesi leh Magnesia kohhran hnena a lehkha thawnah te Papius chanchin hi a sawi tel a. Irenaeus-a hian Polycarp-a piangthar dan leh a zirtirtu Johana nena an inbiak dante chu mit ngeia hmutu niin a insawi a, apotles-te kaltlanga piangthar anih thu leh tar tawh tak a nih thu te pawh a sawi zing hle a ni.

AD 160-ah Rome khawpuia Pope Anicetus-a chu Polycarp-an Asia leh Rome Kristianten Easter hman hun chungchang sawipui turin a va tlawh a, Polycarp-a leh Pope Anicetus-a te chuan an awmna ram hun mil zela hman tha an tih thu sawiin Polycarp-a chuan khawchhak Kristiante tih thin dan ang leh Judaten kalhlen Kut an hman ni Nisan 14 anga Easter kalpui a duh thute pawh Irenaeus chuan kim takin a ziak vek a ni. Rome a zin tum hian bishop Valentinus leh bishop Marcion-a hnungzuite pawh an buai phah hle a, a tawpah Polycarp-a hnungzuiah an tang vek niin Irenaeus chuan a sawi bawk a. Mit ngeia Lal Isua hmutu a nih ang bawkin Pathian Thu leh rinna kawngah pawh mi fir tak mai a ni. Rinnna kal peng bishop dangte huai taka a do avangin leh a bik taka rinna atanga peng bishop Valentinus leh bishop Marcion-te a do nasat em avangin Smyrna-ah buaina a chhuak a, a mah leh a hnungzui mi 11-te chu mipui hmaa tihhlum tura an chhungthu rel a ni.
A hmasa berah Quintius an tih chu sakawlhin a thin a sekthlaksak a, chumi hnuah chuan a thenin Emperor lal hnena inthawina atana hlan turin an dil a, a thenin sakawlh nena inhmachhawn zel turin an lo ngen bawk a. Tunah chuan Polycarp-a hun a lo thleng ve ta! Mipuite chuan, "Sakeibaknei leh Polycarp" tiin an au ta dur dur mai a, a thiante pawhin tlawm mai turin an lo ngen ve bawk a. Mahse Polycarp-a chuan thih a hlau reng reng lo. A thih hma ni thum khan Pathianin a mumangah a awm dan tur a lo hriattir lawk tawh a, a zan mangah chuan a lukham hi a lo kang vek mai a, zawlnei hriattirna tih a hriat chian em avangin a thiante hnenah chuan, "Nung chunga halhlum ka ni dawn" tiin a hrilh a. Roreltu pawhin Polycarp-a chanhim tumin leh thihna a pumpelh theih dan kawng a zawn sak a, mahse a Lalpa phatsantu nih chu a tum reng reng lo. Roreltu chuan, "I upatna hi ka zah hle mai a, mahse Caesar-a hming chhalin chhia cham la, tichuan I rinna leh Krista an tih hi phatsan hram teh maw!” tiin a ngen leh a. Mahse Polycarp-a chuan, “Kum sawmriat leh kum ruk Krista rawng ka lo bawl tawh a, vawikhat te mah min la ti tha lo ngai lo va, chuvangin engtin nge ka Lalpa leh Chandamtu chu ka phatsan teh lul ang ni, in duh chu tunah intithei ta e,” tiin a chang a. Roreltu pawh chuan a rinna a phatsan dawn lo tih chiang taka a hriat avangin mipui hmaah chuan, “Polycarp-a hian Kristian dik tak ka ni e,” tiin vawithum meuh a inpuang e a ti a. Mipui thimrim chuan “a nung chungin halhlum rawh” tiin an lo au tuar tuar mai a. An halna tur thing chu an rawn fawm khawm a, an hal hma chuan Polycarp-a chu van lam hawiin a tawngtai a.
“Thiltihtheihna min petu avangin a tawp thlengin ka tuarchhuak thei a ni,” tiin a tawngtai a. Tichuan an hal ta a, mahse meialh chu thliin a lo chhem kiang zel a, a kang thei ta reng reng lo. A haltute tana a tawngtai mek lai chuan an zinga sipai huaisen ber chuan a thinah chemtein a rawn vit a, rei lo te ah chuan a thi ta a. A hnung zuituten amah an biak an hlauh avangin a taksa chu an halral nghal vek a, a ruhrote chu an khawm a, a hungzuiten tha takin an phum ta a.

A thih ni chungchangah mithiamte chhui dan a inang lo hle a, Eusebius chuan Polycarp-a hi thih hun hi Marcus Aurelius lal lai (A.D. 166–167) niin a sawi a, mahse Eusebia zuitute chuan Statius Quadratus lal lai (A.D 155-156) a ni a, a thih ni tak chu February 23, Inrin Ni a ni an ti ve thung. Smyrna kohhrante hnena Martyrdom of Polycarp tih lehkhaah chuan Polycarp-a chu Sabbath Ni-a man a ni a, Sabbath Ni ropui (Great Sabbath)-a halhlum a ni tih a awm a, he Great Sabbath chungchangah pawh hian mithiamte ngaihdan a thuhmuh theih loh avangin chhuizau tawh lo mai ila.

Philippi khuaa mite hnena lehkha a thawn hi (AD 110-140) bawr vel niin Irenaeus-a chuan a sawi a. A lehkhaa a ziah lan tum ber chu kohhran chhunga innghirnghona avanga indonate leh rinna dik lo laka fimkhur tura a fuihna a ni a, Kristianten hna tha tin reng thawk a, thutak rawngbawlna chu chhunzawm zel tura a fuihna a ni. A lehkhaa kan hmuh lar ber chu, “Chutichuan ding nghet ula, Lalpa nun zirtu ni theuh rawh u; rinna kawngah chuan nghet takin awm ula; unaute hmanghaih rawh u.
Pakhat leh pakhat inhmangaih ula, thutak thuah chuan nghet takin ding rawh u. Thlarau hmunkhata ding nghetin, rilru hmunkhata Chanchin Tha rinna thu tana bei tlangin, dotute eng kawngah mah hlau suh u.” tih hi a ni.

Monday, 10 September 2018

PATHIAN NENA LEN DUN

PATHIAN NÈNA LÈN DUN
Gen 5.18,21-24
                                
Bible-in Pathian nèna lêng dùn a sawi chu mi pahnih Enoka leh Nova an awm. Enoka chanchin aṭang hian Pathian nena len dun dàn kan zir dâwn a ni.

A pian leh mùrna:
Thuthlung Hluiah hian Enoka pahnih an lo lang a. Pakhat chu Kaina fapa Enoka a ni a, a pian thu leh fapa Irada a neih thu bâk a chanchin hmuh tùr dang a awm hran lo va. A pa Kaina chuan a fapa hming chawiin khawpui ‘Enok’ tih chu a din a (Gen 4.17,18). Enoka dang pakhat chu tùn ṭuma kan sawi tùr ber hi a ni a. Adama aṭanga chuan sarihna a ni a, Jereda fapa a ni. A pa Jareda hi mihring zînga dam rei ber dawttu a ni a, kum 962 a dam a. Enoka fa hming koh chu Methusela a ni a, ani chu mihring zînga dam rei ber a ni a, kum 969 a dam a ni.

A hming awmzia:
Enoka tih hi Hebrai ṭawng chuan ¶anok tih a  ni a, a awmzia hi sawi dàn chi hnih a awm a. Pakhat chu ‘hlàn’ (dedicate) tihna a ni a. A awmze dang pakhat chu ‘chhiahhlawh, zuitu’ tihna a ni. A hming awmze pahnih hi ama nunah a thleng dik hle niin a ngaih theih a. Pathian hnêna inhlàn mi a ni a; Pathian chhiahhlawh, amah zuitu dik tak a ni. Enoka chanchin hi Bible-ah a lang tam lo hle. Ama chanchin ngau ngau (biography) chu Gen 5.18, 21-24 chin chauh kha a ni a. Hebrai Bible-ah chuan a tam thei ang bera chhût pawhin thu mal 51 chauh a ni a. Mahse a chanchin hi a ngaihnawm danglam hle a ni.

Enoka chanchin dang:
Hebrai lehkhathawn ziaktu chuan Enoka chu thihna hre lo tùra lâk bo a nih thu kha Pathian a rinna avànga lo thleng a nih thu a rawn sawi lang a (Heb 11.5). Juda lehkhathawnah chuan Enoka hrilhlâwkna thu a lo lang bawk a (Juda 14-15). Juda lehkhathawna Enoka hrilhlâwkna thu hi Bible-a lang lo a nih avàngin hi khawia mi nge tiin kan zâwt mai thei e. Bible-a pawm loh lehkhabu eng emaw zât Pseudepigrapha an tihte chu a awm a. Chûng zîngah chuan Enoka ziak ni àwm taka an sawi bu hnih a awm ve a. 1 Enoka chu Bible-ah telh ni ta sela, lehkhabu sei ber a ni hial ang a, bung108 lai a awm ni. 2 Enoka buah pawh bung 23 lai a awm bawk. A pahnih hian lehkhabu pângngai phêk 170 vêl a awh a ni.

Enoka hun hnuhnung:
Enoka hun hnuhnung Gen 5. 24-a lo lang chu “Enoka chu Pathian nèn an lêng dùn ṭhin a: tin, a awm ta lo va; Pathianin a la bo ta a ni’ tih a ni. He thu hi Hebrai ziaktu chuan uar deuh tâkin a rawn sawi chhãwng a, “Rinnain Enoka chu thihna hre lo tùra lâk bovin a awm a” tiin (Heb 11.5a). Hei hi kan sawi chhàwn zêlnaah chuan Enoka chu thi lova nung chunga Pathianin a lâk niin kan sawi ta thin a ni. Lei nun tàwp lovin vàn nun chang tùrin a ban tlang tihna a ni àwm e. Hebrai ziaktu sawi tum tak hi eng nge ni ang? ‘Thihna hre lova lâk bo’ tih awmzia chu thih dâwn nat hrehawm eng mah tuar lova Pathianin a tihdanglam tihna a ni. Eden sualna aṭang khân mihring tâna hun lungngaihthlâk ber chu ‘thihna’ hi a ni a. Enoka erawh chu Pathian nèna lêng dùn ṭhin a nih avàngin mihringte huphurh ngawih ngawih ‘thih hrehawmna’ lai tak chu tawrh dàn pângngaia tuar lovin Pathianin a seng ta tihna a ni mai thei e. ‘A thi ve lo’ tih tâwl a nih chuan Bible châng dang, “Mihring tân vawi khat tih ruat a ni” tih nèn khân sawi rem deuh chu a ngai ang.
Gen 5. 24-a Enoka hun hnuhnung sawi dànah bawk khân kìr leh ila. “A awm ta lo va” tih hi thâwk leh khatah a bo ta daih a, hmuh tùr a awm zui tawh lo tihna a ni a. Hebrai ṭawngah chuan ‘thi’ tih dawt aia pumpelhna ṭawngkam tho a ni. Mizo ṭawngah pawh hei hi a dik bawk. Kan chhûngte/fate an thihin ‘Ka nau/ka duh lai a awm ta lo’ tiin kan inṭah ṭhin. ‘Pathianin a la bo ta a ni’ tih kan hmu leh a. Sam 73.24-ah chuan ‘Nangin i remruatnain  mi hruai ang a, chumi hnuah chuan ropuinaah khian min làwm ang’ tih kan hmu a. He laia ‘làwm’ tih leh Gen 5.24-a ‘la bo’ tih hi ṭawngkam thuhmun chiah a ni a. Hebrai ṭawngah chuan ‘la bo’ (Heb. laqakh) tih pawh hi ‘thihna’ sawina tho a ni bawk. Pathianin ropuinaa awm tùra a lâkte chu ama mi duh takte an ni. Keini pawhin kan mi duh takte an thih chuan ‘Pathianin min lâksak ta’ kan ti ṭhin a. Mi ṭhenkhat phei chuan Pathian kan chhuahchhàl duh titih hial a ni.

Amaherawhchu engati nge thlahtu bulte chanchin ziaknaah hian mi dang zawngah ‘dam chhûng zawng chu kum …. chuti zât a ni a, a thi a’ tih a nih laia Enoka chungchângah hian ‘a awm ta lo va, Pathianin a la bo ta a ni’ tih a nih bîk tih hi zawhna awm thei a ni a. He lai Bible thu hi kan bih chian chuan Enoka chanchin ziah lan chhun hi a danglam bîk êm êm mai a. Kum 65 a nihin fapa a nei a; chumi hnuah chuan kum 300 chhûng zawng Pathian nèn an lêng dùn ṭhin a; fanu leh fapa dangte pawh a nei a. Mahse anniho hming chu ziah lan a ni ta lèm lo va. Pathian nèna an lèn dun thu hi Enoka chanchin tâwi tê, thu mal 51 leka ziakah hian vawi hnih a chuang hman a. Hebrai Bible-ah chuan thu mal 16 hman a ni a; chu chu Enoka chanchin pum pui aṭanga chhûtin 31% zet a ni. A fapa Methusela pian hnu kum 300 chhûng chu Pathian nèna lèn dun nân a hmang a. Chu chu a dam chhûng kum 365 aṭanga chhûtin 82% zet a ni bawk. Chutiang taka mi danglam bîk a nih avàng chuan Pathianin mihringte tawrh ṭhin pângngai thih hrehawmna tuar lovin Sam phuahtu ṭawngkam ang takin ropuinaah khian a làwm lût ta a ni.

Pathian nèna lêng dùn tih awmzia:
Enoka chu Pathian nèn an lêng dùn ṭhin tih sawina ṭawngkam hi a awmze dik takah chuan ‘an kal dùn’ tihna a ni a. Mahse Mizo ṭawngkam mawi zâwk, hla thu rawng kai  hmangin kan Bible lettute hian an lo dah a, ‘Pathian nèn an lêng dùn ṭhin’ tiin. A ṭawngkam ringawt pawh hi a ngainatawm hle a ni. Hmànah Eden huanah khân Pathian chu tlai ni nèmah a zuk lêng a, mahse khatih lai khân Adama leh Evi kha lèn dunpui theih lohvin an lo biru hman ta a nih kha (Gen 3.8). Enoka erawh chu Pathianin a lèn dunpui thei ta a ni. A hnuah Nova pawh kha Pathian nèn an lêng dùn ṭhin tih kan hmu leh a (Gen 6.9); mahse engtia rei nge Nova nèn khân an lèn dun tih sawi a ni ta lo. Nova hun hnuhnung lam – uain a ruih chhiat chiam thute kan en chuan Pathian nèn khân an lêng dùn reng lo a nih hmêl hle (cf. Gen 9.20ff).

Israel hnam pate (Abrahama, Isaaka leh Jakoba) te chanchin kan en chuan Pathian hmaa awm (Heb. halak=kal) tùra tih an ni (Gen 17.1; 24.40; 48.15). Zàwlneite chu Pathian hmaa lêng ,hin tùra beisei an ni bawk (Mal 2.6). Mika chuan Pathian thil phût chu ‘Dik taka tih leh khawngaihna ngainat leh Pathian nèna thuhnuairawlh taka lèn dun’ a nih thu a sawi bawk (Mik 6.8). ‘Pathian nèna lèn dun’ tih emaw ‘Pathian hmaa kal’ tih emaw chu Pathian nèna inzawmna thûk tak neih thu sawina a ni a. Enoka dam rualpui emawteho kha Pathian ring lo an ni vek ang tihna lam a ni kher lo va. Mahse Enoka chanchin tâwi têah Pathian nèn an lèn dun thu vawi hnih lai sawi a nih avàng hian Enoka chu mi ṭha chungchuang bîk, Pathian nèna inzawmna thûk bîk nei a nihzia a lang a ni.

Pathian nèna lèn dunin a ken tel:
Pathian nêna lêng dùn chuan a nun pum pui kha Pathian hnênah a hlàn tihna a ni. Enoka hming awmzia kan sawi tâk kha kan la hre reng emaw? Pakhat zâwk chu ‘hlàn’ tihna a nih kha. A hming awmzia ang takin Enoka chuan a nun chu Pathian hnênah a hlàn tawp a, Pathian rilru mil leh duh zâwngin a hun a hmang ṭhin a ni. Pathian nèna lêng dùn tùr chuan kan nun a hnêna kan hlan/pêk (surrender) a ngai a ni.

Pathian nèna lêng dùn tùr chuan amah nèn inrem taka awm a ngai tihna a ni. Amosa buah chuan ‘An inrem chauh loh chuan mi pahnih an kal dùn thei ang em ni?’ tih kan hmu a (Amos 3.3). Helaia ‘kal dùn’ tih hi Enoka chanchina ‘lêng dùn’ tihna nèn ṭawngkam thuhmun chiah a ni a. Pathian nèna lêng dùn tùr chuan amah nèn inrem hmasak a ngai. Adama leh Evi kha Pathian an hransan tâk hnuah chuan Pathianin a lèn dunpui thei ta lo a nih kha. Inrem taka zin tlângte chuan kâr hla pawh hrehawm ti lovin an hun an hmang thei ṭhin.

Pathian nèna lêng dùn tùr chuan khawvêl nun nèn inṭhen a ngai bawk. Khawvêl nawmna chèn chungin Pathian nèn a lèn dun theih loh. Pathian chuan,  ‘In thianghlim tùr a ni, Kei, LALPA in Pathian hi ka thianghlim si a’ a ti (Lev 19.2; cf. 1 Pet 1.16). Paula chuan, ‘Chung lama thil awmahte chuan in rilru nghat tlat rawh u, leia thil awmahte chuan nghat lovin’ a ti a ni (Kol 3.2)

Lal  Isua zirtîrna aṭanga kan thlîr chuan Pathian nèna lêng dùn tùr chuan tuar a ngai. Ani chuan ‘Tu pawhin mi zui a duh chuan mahni hrehawm pawisa lovin, ni tin a kraws puin mi zui rawh se’ a ti (Lk 9. 23). Hmun dangah pawh, “Miin keimah avànga an hau che u a, an tihduhdah che u a, dâwta sual tinrênga an hêk hunah che u in eng a la thâwl ang’ a ti (Mt 5.11). Hei hian Pathian nèna lêng dùn tùr chuan tuar a ngai tih a tilang chiang hle. Paula pawhin, ‘Krista Isua sipai ṭha tak angin hrehawm mi tuarpui rawh’ a ti bawk (2 Tim 2.3). Kristian nunah chuan Pathian nêna lèn dun tih chu hrehawm tuar a tel tihna a ni. Mahse chu chu a vàwrtàwp a ni lo, a vàwrtàwp erawh chu Isua sawi angin ‘vànah làwmman a awm hnem’ tih hi a ni (Mt 5.12).

Pathian nèna lèn dun chu ‘hma lam pana kal’ tihna a ni. Mizovin ‘Rih artui phur’ kan tih ang maia kal sâwt miah lova mahni awm hmuna awm reng tùr tihna a ni lo. Emmau kawnga ṭhian dùn kalte kha Isuan a zuk pàwl hnuah khân an riahna tùr hmun an thlen thu kan hmu (Lk 24.28ff). Chutiang chiah chuan Pathian nèna lêng dùn chuan hma lam an pan a, Pathian rinna leh hriatna kawngah an nun a puitling tial tial ṭhin a ni. Paula’n hmun pakhatah, ‘Kan thlen chin aṭang hian hma i sãwn zêl ang u’ a lo tih kha a takin an chang ṭhin a ni.

Pathian nèna lèn dun dàn
Pathian nèna lèn dun chu ‘rinnaa kal’ a ni. Paula’n ‘Krista Isua rin avàngin Pathian fate kan ni vek si a’ a lo ti a (Gal 3.26). Hmun dangah pawh, “Rinna avànga khawngaihnaa chhandam in ni’ a lo ti bawk a (Eph 2.8-9). Hebrai ziaktu pawhin, ‘Rinna lovin ama làwm zâwng mi nih rual a ni lo’ a ti bawk (Heb 11.6). Pathian nèna lêng dùn tùr chuan amah rin hmasak a ngai a,  chu rinnaah chuan awm reng a ṭûl a ni.

Pathian nèna lèn dun chu ‘thutaka kal’ tihna a ni bawk. Kan Lal  Isua’n, ‘Keimah hi Kawng leh Thutak leh Nunna ka ni’ a lo ti a (Jn 14.6). Johana chuan a lehkhathawn pakhat chuan, ‘Ka fate thutakah an awm tih ka hriat aliama làwmna nasa zâwk rêng ka nei lo ve’ a lo ti bawk (3 Jn 3). Pathian nèna lêng dùnte chu thutakah (Kristaah) an awm tihna a ni.

Pathian nèna lêng dùn tih chu ‘thlarauva kal, thlarauva awm’ tihna a ni. Paula chuan, ‘Thlarauvah awm rawh u, tichuan tisa châkna chu in zàwm dâwn lo nia’ a lo ti a (Gal 5.16) Helaia ‘thlarauva awm’ tih hi a awmze bul tak chu ‘thlarauva kal’ tihna a ni. Enoka nun nèna inhmeh zâwngin letling dâwn ta ila, ‘Thlarauvin lêng rawh u’ tihna a ni ang.

Pathian nêna lêng dùn tùr chuan ‘thuâwih’ a ngai. A thu âwih lote nèn Pathian an lêng dùn thei lo. Enoka hming awmzia pakhat zâwk kha kan la hre reng em? ‘Chhiahhlawh, zuitu’ tihna a nih kha. ‘Chhiahhlawh’ ni tùr chuan ‘thuâwih’ a ngai a, zuitu ni tùr pawhin ‘thuâwih’ a ngai bawk. Pathian thu âwih lote chu amah nèn an lêng dùn thei lo. Thuâwih taka kan awm chauhvin Pathian nên kan lêng dùn thei a ni.

Entawn tlâk Enoka:
Enoka chanchina langsàr ber chu Pathian nèn an lèn dun thu hi a ni. Enoka hun hma daihah Setha fapa Enosa pian lai aṭang tawh khân miten LALPA hming an lo lam ṭan tih chu kan hmu a (Gen 4.26). Mahse Pathian nèn a taka lêng dùn hmasa ber chu Enoka hi a ni. Bible chuan ‘Methusela a neih hnu chuan Enoka chu kum 300 chhûng zawng Pathian nèn an lêng dùn ṭhin’ a ti kher a. Hei hi a awmzia eng nge ni ang? Kum 65 a nih thleng, fapa Methusela a neih hma khân Enoka hi Pathian nèn an lêng dùn ngai lo tihna em ni ang? A fa hming koh Methusela a neih hma khân Enoka kha eng angin nge a khawsak? tih lam hi Bible chuan a sawi lo. Amaherawhchu nun bawlhhlawh leh ṭawp takin a nung tùrah ngai lo ila. He lai thu awmzia hi Enoka chu fapa Methusela a neih aṭangin Pathian nên an inzawmna a thûk lehzual ta a, amah thlah lovin kum 300 zet a dam zui tihna a ni ber ang.

Enoka chanchin aṭang hian zir chhuah tùr pawimawh tak kan nei. Enoka chuan fa tìr a neih phat aṭangin Pathian a zawmna a tinghet lehzual sauh tih hi kan chhinchhiah tùr chu a ni. Naupan têt ata kan nun pum pui hi Pathian tâna pe tùr leh amah pâwl renga nung tùr kan ni. Mahse mi tam zâwk chuan chutiang chu kan zui thei lo. Chhûngkua kan din a, fa kan neih aṭang tal hian Pathian nèna kan inzawmna lai tak hi la thupui lehzual ta ila, kan ram nun hi a danglam ngei ang. Fa neih tawh hnua thlah mai mai kan tam avàngin tùnlaia kan ram buaina pawh hi kan tawng a ni àwm e. Kan fate baptisma chan lai chuan nu leh pain, ‘an lo seilena an lo puitlin thlengin kan Lalpa Isua Krista rinnaa hruai leh zirtîr’ kan intiam ṭhin a. Mahse he kan intiamna hi thu chauh a ni fo va, thiltihin a zui ngai lèm lo a ang hle. Enoka nun kan en erawh chuan ani chu a fa neih aṭangin kum 300 chhûng Pathian nèn an lêng dùn ṭhin a ni. Chu chu a dam chhûng hun zawng zawng 82% a nih thu kan sawi tawh kha. Keiniho hi kan hun hman dànah hian za zêla chhûta eng zât hi nge Pathian nèn kan hman dun ṭhin? Enoka chuan a tlêm berah pawh a hun 82% chu Pathian nèna lèn dun nân a hmang a nih chu. Kum 65 a nih hma pawh khân Pathian a thlah ṭhak a rinawm lo va, khatih chhûnga Pathian nèna an lèn dun hun phei chu hria ila, a percentage a tam lehzual sawt ang. Fa kan han nei a, hun rei lo te chhûng chu làwm avàngin Pathian nèn kan lêng dùn zawk a ni mai thei a; Enoka ang erawh chuan kan daih rei lo ṭhin a ni. Pathian nèna lèn dun hi ‘a châng châng’ leh ‘zawk’ thil chauh ni lovin nunphung pângngaia hman theih a va duhawm èm! Enoka chu Pathian nèn an lêng dùn ṭhin a. Tichuan a awm ta lo va, a hnêna awm tùrin Pathianin a la ta a ni. Pathian nèn i lêng dùn ṭhin ang u.

(He thu hi Revival Centenary lawm kum 2006-ah khân Didakhe March-April 2006-ah chhuah a ni a; hmang ṭangkai duh an awm tákin hetah hian rawn dah a ni e.  Kum Sawmhnih Sûlhnû-ah chhuah a ni tawh bawk. Revd CHṬ)